‏عنوان و نام پدیدآور : السیده فاطمه الزهراء علیهما السلام/ اعداد: وارث الکندی ؛ تصمیم و تنفیذ: شرکه نور لرسوم الاطفال ؛ رسوم: فرشته منعم
‏مشخصات نشر : نجف: دارالبراق، [××۱۳]
‏مشخصات ظاهری : ۱۶ص.
‏فروست : الاسوه الموسوعه المصوره لحیاه المعصومین علیهم السلام ؛ ۳
‏وضعیت فهرست نویسی : در انتظار فهرستنویسی (اطلاعات ثبت)
‏شماره کتابشناسی ملی : ۱۶۷۵۶۶۰

إلیک یا ابنة رسول‌اللَّه
إلیک یا أحب الناس إلی رسول‌اللَّه

إلیک یا زوج إمام الائمة
إلیک یا أم الحسن و الحسین

إلیک یا أم السادة الأشراف نسل النبی
إلیک یا سیدة نساء المؤمنین

إلیک یا سیدة نساء أهل الجنة
إلیک یا سیدة نساء العالمین

إلیک یا من قال عنها رسول‌اللَّه
فاطمة بضعة منی، فمن أغضبها فقد اغضبنی

إلیک یا سیدتی یا قرة عین النبی
إلیک یا سیدتی یا فاطمة الزهراء البتول

أشرف بإهداء هذا الدارسة
وکلی أمل من ربی، جل جلاله، أن یتقبلها


[ صفحه 9]

إنتهینا من الأجزاء الثلاثة الاولی من هذه السلسلة «فی رحاب النبی و آل بیته الطاهرین»، من سیرة سید الأنبیاء، و المرسلین، سیدنا و مولانا محمد رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و سلم، و نتحدث فی هذا الجزء الرابع، من السلسلة عن «السیدة فاطمة الزهراء» و هو فی نفس الوقت إنما یمثل الجزء الأول من الأجزاء الأربعة التی خصصناها لآل البیت الطیبین الطاهرین، و قد قسمناه إلی قسمین رئیسیین:
الأول عن: أهل‌البیت- کمقدمة للأجزاء الأربعة التالیة.
والثانی عن: السیدة فاطمة الزهراء- کجزء أول من هذه الأجزاء الأربعة.

و الحدیث عن «أهل‌البیت» حدیث قدیم جدید، فمنذ صدر الإسلام، و إلی یوم الناس هذا، وإلی ما بعد یوم الناس هذا، و المؤرخون و أهل السیر یکتبون فی مناقب أهل‌بیت النبی صلی اللَّه علیه و آله و سلم، و ستظل الأقلام تسطر عظمتهم، ما کان للعظمة من ذکر، فلقد استوقفت تعالیمهم الباحثین من أمم مختلفه، و مذاهب متباینه، لأنهم وجدوا فیها عظمة اللَّه، وهیبة الحق، وقوة العلم، و کرامة الإنسان، و احترام الحیاة، و جلال الکون، فاستلهموها و اتخذوا منها مقیاساً للحق و الفضیله، و مصدراً للعلم و التشریع.

[ صفحه 10]

و بدهی أنه لا غرابه فی ذلک، فأهل بیت النبی صلی اللَّه علیه و آله- کما قیل فیهم- هم عیش العلم و موت الجهل، یخبرک حلمهم عن علمهم، و صمتهم عن حکم منطقهم، لایخالفون الحق، و لا یختلفون فیه، هم دعائم الإسلام و ولائج الاعتصام، بهم عاد الحق فی نصابه و انزاح الباطل عن مقامه، و انقطع لسانه عن منبته، عقلوا الدین، عقل وعایه و رعایه، لاعقل سماع و روایه، فإن رواة العلم کثیر، و وعاته قلیل.
و أهل‌البیت- بیت النبی صلی اللَّه علیه و آله- إنما هم شجرة النبوة، و محط الرسالة، منبع الرحمة، و معدن العلم، و ینابیع الحکمه، و کنوز الرحمن، ناصرهم و محبهم ینتظر رحمةاللَّه و نفحاته، و مبغضهم یستقبل نقمه اللَّه و سطوته، بهم هدایتنا من الظلماء، و هم سر جدهم المصطفی، صلوات اللَّه علیه و علیهم أجمعین.
هذا و قد حاولنا فی هذا الجزء من هذه الدراسة، أن نحدد من هم أهل‌البیت النبوی الشریف؟ فناقشنا الآراء المختلفة التی دارت حول هذا التحدید، و ارتضینا- عن اقتناع و إیمان- أن أهل‌البیت إنما هم سادتنا الخمسة الکرام البررة: سیدنا و مولانا محمد رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، و علی و فاطمة و الحسن و الحسین، علیهم‌السلام، قال بذلک کثیر من صحابه رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، و لفیف من أهل الحدیث و التفسیر، فمن الصحابة أبوسعید الخدری و أنس بن مالک و واثلة بن الأسقع و أم المؤمنین عائشه و أم المؤمنین أم‌سلمه و ابن ابی سلمه، ربیب النبی صلی اللَّه علیه و آله، و سعد غیرهم، و قال به الکثیرون من أهل التفسیر و الحدیث، قال به الفخر الرازی فی التفسیر الکبیر و الزمخشری فی الکشاف، و القرطبی فی الجامع لأحکام القرآن، و الشوکانی فی فتح القدیر، و الطبری فی جامع البیان عن تأویل آی القرآن، و السیوطی فی الدر المنثور، و قال به الإمام أحمد بن حنبل فی المسند و ابن حجر العسقلانی فی الإصابة و الحاکم فی المستدرک و الذهبی فی تلخیصه.
و قد قدمنا الکثیر من الأدلة علی ذلک من الحدیث الشریف و من کتب التفسیر، و من أقوال أهل‌البیت الکرام البررة، و الحق أن لفظ «أهل‌البیت»، إذا أطلق إنما ینصرف إلی علی و فاطمة و الحسن و الحسین، علیهم‌السلام، و ذریتهم،

[ صفحه 11]

و إن لم یکن له إلا شهرته فیهم لکفی.
هذا و قد تحدث القرآن الکریم و الحدیث الشریف عن فضائل أهل‌البیت، ففی القرآن الکریم الکثیر من الآیات التی تشیر إلی فضل أهل‌البیت، لعل من أشهرها: آیة الأحزاب (33) یقول تعالی: (إنما یرید اللَّه لیذهب عنکم الرجس أهل‌البیت و یطهرکم تطهیرا)، و هذه الآیة الکریمة- فیما یری جمهور العلماء- هی منبع فضائل أهل‌البیت، لا شتمالها علی غرر مآثرهم، و اعتناء الباری- عزوجل- بهم حیث أنزلها فی حقهم، و آیة الشوری (23) یقول تعالی: (قل لا أسألکم علیه أجراً إلا المودة فی القربی)، و روی الإمام أحمد و الطبرانی و ابن أبی‌حاتم و الواحدی عن ابن عباس أنه قال: لما نزلت هذه الآیة قالوا: یا رسول‌اللَّه، من قرابتک الذین وجبت علینا مودتهم؟ قال: علی و فاطمة و ابناهما، و آیة الأحزاب (56) قال تعالی:
(إن اللَّه و ملائکته یصلون علی النبی، یا أیها الذین آمنوا صلوا علیه و سلموا تسلیما)، روی البخاری فی صحیحه- عن کعب به عجرة- قال: «قیل یا رسول‌اللَّه، أما السلام علیک فقد عرفناه، فکیف الصلاة؟ قال قالوا: اللهم صل علی محمد و علی آل محمد، کما صلیت علی آل إبراهیم، إنک حمید مجید، اللهم بارک علی محمد و آل محمد، کما بارکت علی آل إبراهیم إنک حمید مجید».
و فی هذا دلیل علی أن الأمر بالصلاة علی آل محمد، مراد من الآیة، و إلا لما سألوا عن الصلاة علی أهل‌البیت عقب نزولها، و لم یجابوا بما ذکر، علی أن النبی صلی اللَّه علیه و آله إنما أقام أهل‌البیت مقام نفسه من ذلک، لأن القصد من الصلاة علیه صلی اللَّه علیه و آله أن ینیله مولاه، عزوجل، من الرحمة المقرونة بتعظیمه ما یلیق به، و من ذلک ما یفیضه، عزوجل، منه علی أهل بیته، فإنه من جمله تعظیمه و تکریمه صلی اللَّه علیه و آله، و یؤید ذلک ما جاء فی طرق أحادیث الکساء من قوله صلی اللَّه علیه و آله: «اللهم هؤلاء آل محمد فاجعل صلواتک و برکاتک علی آل محمد»، و روی عنه صلی اللَّه علیه و آله أنه قال «اللهم إنهم منی و أنا منهم، فاجعل صلواتک و برکاتک علیهم».
و أما الحدیث الشریف، فلقد ورد الکثیر من أحادیث سیدنا رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله التی تبّین فضل أهل‌البیت، و تحض المسلمین علی مودتهم و موالاتهم، و تنفر من

[ صفحه 12]

بغضهم و کراهیتهم، بل و تعلن بوضوح و جلاء ان حب آل النبی صلی اللَّه علیه و آله من حبه، و أن بغضهم من بغضه، و أنه لا أمل لمن یکره آل النبی صلی اللَّه علیه و آله من رضاه صلی اللَّه علیه و آله فی الدنیا و شفاعته فی الآخرة.
و قد روی الإمام مسلم فی صحیحه- عن زید بن أرقم- قال: قام رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله یوماً فینا خطیباً بماء یدعی خُمّا بین مکة و المدینة، فحمد اللَّه و أثنی علیه و وعظ و ذکر، ثم قال: أما بعد، ألا أیها الناس، فإنما أنا بشر، یوشک أن یأتی رسول ربی فأجیب، و أنا تارک فیکم ثقلین، أولهما: کتاب اللَّه فیه الهدی و النور، فخذوا بکتاب اللَّه و استمسکوا به، فحث علی کتاب اللَّه و رغب فیه، ثم قال و أهل بیتی، اذکرکم اللَّه فی أهل بیتی، اذکرکم اللَّه فی أهل بیتی، اذکرکم اللَّه فی أهل‌بیتی».
و رواه الإمام أحمد والنسائی، و فی روایه للترمذی «إنی تارک فیکم ما إن تمسکتم به لن تضلوا بعدی، أحدهما أکبر من الآخر، کتاب اللَّه حبل ممدود من السماء إلی الأرض، و عترتی أهل بیتی، و لن یفترقا حتی یردا علی الحوض فانظروا کیف تخلفونی فیهما»، و روی ذلک أیضاً أبوذر و أبوسعید و جابر و حذیفة بن أسید، و أورده ابن تیمیه فی الفرقان.
و قد سمی الرسول صلی اللَّه علیه و آله القرآن و أهل بیته ثقلین، و الثقل کل نفیس خطیر مصمون، و هما کذلک، إذ أن کلا منهما معدن العلوم اللدنیه، و الحکم العلمیه، و الإحکام الشرعیة، و قال الطیبی- کما فی تحفة الأحوذی- لعل السر فی هذه التوصیة، و اقتران العترة بالقرآن، أن إیجاب محبتهم لائح من معنی قوله تعالی: (قل لا أسألکم علیه أجراً إلا المودة فی القربی)، فإن اللَّه تعالی إنما جعل شکر إنعامه و إحسانه بالقرآن منوطاً بمحبتهم علی سبیل الحصر، فکأنه صلی اللَّه علیه و آله یوصی الأمة بقیام الشکر، و قّید تلک النعمة به، و یحذرهم عن الکفران، فمن أقام بالوصیة و شکر تلک الصنیعة بحسن الخلافة فیهما لن یفترقا، فلا یفارقانه فی مواطن القیامة و مشاهدها حتی یردا علی الحوض، فشکر صنیعه عند رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله حینئذ هو

[ صفحه 13]

بنفسه یکافئه، واللَّه تعالی یجازیه الجزاء الأوفی، و من أضاع الوصیة و کفر النعمة فحکمه علی العکس، و علی هذا التأویل حَسُنَ موقع قوله صلی اللَّه علیه و آله: «فانظروا کیف تخلفونی فیهما»، أی تأملوا و تفکروا و اسعملوا الرویه فی استخلافی إیاکم، هل تکونون خلف صدق أو خلف سوء».
هذا وقد اختص اللَّه تعالی أهل‌البیت بخصائص کثیرة، منها أن من کرامة أهل‌البیت عند اللَّه تعالی، أن جعل الصلاة علیهم- کما أشرنا آنفاً- مقرونة بالصلاة علی جدهم العظیم، سید الأولین و الآخرین، و أفضل الأنبیاء و المرسلین صلی اللَّه علیه و آله فی کل صلاة، و فی کل تشهد، و منها أن اللَّه تعالی قد أمر- کما أوصی الرسول صلی اللَّه علیه و آله- بحب أهل‌البیت، لأنهم غصون هذه الدوحة المبارکة، التی أصلها فی الأرض، و فرعها فی السماء، و التی اصطفاها اللَّه تعالی من بین خلقه، و اصطنعها علی عینه، فبلغت أوج الکمال فی الروح و الجسد، و فی السر و العلن، و ذلک لأنها بضعة أشرف الخلق و أکرم الأنبیاء، و یقول ابن‌کثیر، و لا ننکر الوصاة بأهل البیت، و الأمر بالإحسان إلیهم و احترامهم و إکرامهم، فإنهم من ذریة طاهرة، من أشرف بیت وجد علی وجه الأرض، فخراً وحسباً و نسباً، و صدق سیدنا رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله إذ یقول- فیما یروی مسلم فی صحیخه- «إن اللَّه اصطفی کنانة من ولد إسماعیل، و اصطفی قریشاً من کنانة، و اصطفی من قریش بنی‌هاشم، و اصطفانی من بنی‌هاشم».
ثم لأن مقام أهل‌البیت من مقام النبی صلی اللَّه علیه و آله، فهم فی کل عصر و زمان خیر الناس، و خیرهم بیوتاً، لأن اللَّه تعالی اختار نبیَّه من خیر البیوت و أشرفها «اللَّه أعلم حیث یجعل رسالته» هذا فضلاً عن أن حکمة اللَّه فی خلقه، و رحمته بعباده، اقتضت أن تستمر بأهل‌البیت ذریة سید المرسلین صلی اللَّه علیه و آله إلی یوم الدین، تشع بضیائها علی العالمین، و ترشد بهدایتها الضالین، و من ثم فإن التاریخ لم یعرف أهل‌بیت أحبهم الناس من قومیات و مذاهب شتی، کأهل البیت، أحبوهم أحیاء و أموات، فألف العلماء الکتب فی منزلتهم عند اللَّه تعالی و عند الناس، و نظم الشعراء الدواوین و القصائد فی مدیحهم، وردد الخطباء فضائلهم علی المنابر و فی

[ صفحه 14]

المحافل، و ما من مسلم فی شرق الارض و غربها یصلی للَّه، إلا و یذکر رسول‌اللَّه و آله بالصلاة و التسلیم.
و بدهی أن هذه لیست کلها خصائص أهل‌البیت، فهناک غیرها الکثیر، من ذلک أن أهل‌البیت، سلالة النبی صلی اللَّه علیه و آله إنما هم أهل الحسب و النسب، و الطهر و الشرف، لا یلوثهم رجس و لا ینالهم دنس، فلقد طهرهم اللَّه، فضلاً منه و کرماً، ثم دعا لهم جدهم المصطفی صلی اللَّه علیه و آله، و هو الذی لاینطق عن الهوی، إن هو إلا وحی یوحی، فقال صلی اللَّه علیه و آله: «اللهم هؤلاء أهل بیتی، فاذهب عنهم الرجس و طهرهم تطهیرا»، کما أنهم أهل البلاء و الاصطفاء، و جعل لهم فی الغنائم حقاً معلوماً، و حرم علیهم الصدقة، لأنها أوساخ الناس، و جعل الإمام الحجة منهم، و فی الحدیث «إن اللَّه یمن علی أهل دینه فی رأس کل مائة سنة برجل من أهل بیتی، یبیّن لهم أمور دینهم»، و من ثم فقد ذهب قوم إلی أن القطب فی کل عصر، لابد و أن یکون من أهل‌البیت النبوی الشریف، و إن رأی أبوالعباس المرسی- کما نقل عنه تلمیذه ابن عطاء- أن القطب قد یکون من غیرهم، ولکن قطب الأقطاب لا یکون إلا منهم، لأنهم أزکی الناس أصلاً، و أوفرهم فضلاً، کما أن المهدی المنتظر من آل البیت، قال صلی اللَّه علیه و آله: «المهدی منا، یختم الدین بنا، کما فتح بنا، و قال صلی اللَّه علیه و آله: «المهدی من عترتی من ولد فاطمة».
بقیت الإشارة إلی أن هذا القسم الأول (أهل‌البیت) إنما کان مقدمة ضروریة لدراسة سیر سادتنا آل النبی الطاهرین المطهرین: السیدة فاطمة الزهراء و الإمام علی بن أبی‌طالب، و الإمام الحسن بن علی، و الإمام الحسین بن علی.

و أما القسم الثانی من هذا الدراسة، و الذی یحمل اسمها الأصلی «السیدة فاطمة الزهراء» فإنما یتحدث عن أم الذریة الطاهرة، فاطمة الزهراء، سیدة نساء أهل الجنة، بنت النبی صلی اللَّه علیه و آله، و زوج الإمام علی، و أم السبطین، علیهم‌السلام.
و قد ولدت الزهراء فی بیت النبوة و الرسالة، و مهبط الوحی و التنزیل،

[ صفحه 15]

و هکذا تأدبت الزهراء بأدب أبیها النبی، الذی أدبه ربه فأحسن تأدیبه، و من ثم فقد کانت سیدتنا فاطمة الزهراء، المثل الأعلی من الخلق الکریم، و الطبع السلیم، و قد عنی بها سیدنا رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله عنایة تامة، فکان یثقفها ثقافة إسلامیة، و یروضها علی الهدی النبوی، و الصراط المستقیم، و من ثم فقد نشأت الزهراء نشأة کانت المثل الأعلی من الکمال و الجلال، فهی إنما تمثل أشرف ما فی المرأة من إنسانیة و کرامة و عفة، و قداسة و رعایة، إلی ما کانت علیه من ذکاء و قاد، و فطنة حادة، و علم واسع، و کفاها فخراً أنها تربت فی مدرسة النبوة، و تخرجت فی معهد الرسالة، و تلقت عن أبیها الرسول الأمین صلی اللَّه علیه و آله ما تلقاه عن رب العالمین.
و من البدهی أن الزهراء تعلمت فی دار أبویها، مالم تتعلمه طفله غیرها فی مکه، بل و فی الدنیا کلها، و صدقت أم المؤمنین أم سلمة، رضی اللَّه عنها، حیث تقول «تزوجنی رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و فّوض أمر ابنته إلیّ، فکنت أؤدبها و أدلها، و کانت واللَّه آدب منی و أعرف بالأشیاء کلها».
أولیست هی- یا أم‌المؤمنین- بضعة رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، أو لیست هی «أم‌أبیها» کما کان یسمیها سید المرسلین، أولیست هی التی اصطفهاها اللَّه لتکون التیار الذی یحمل نور النبی صلی اللَّه علیه و آله عبر أسلاک الزمن، و لتضاء البشریة بعد ذلک من هذا النور الفیاض، و صدق الأستاذ العقاد حیث یقول:«فی کل دین صورة للأنوثة الکاملة المقدسة، یتخشع بتقدیسها المؤمنون، کأنما هی آیة اللَّه فیما خلق من ذکر و أنثی، فإذا تقدست فی المسیحیة صورة مریم العذراء، ففی الإسلام، لاجرم، تتقدس صورت فاطمة البتول.
و کانت الزهراء، علیهاالسلام- فیما تروی کتب السیرة- أشبه الناس بأبیها سید الأنبیاء و المرسلین، و کانت السیدة خدیجة، رضی اللَّه عنها، تری فی هذا الشبه برکة من برکات اللَّه علیها و علی آل البیت الکرام، و قد أخرج الترمذی بسنده عن عائشة أم‌المؤمنین قالت: «ما رأیت أحد أشبه سمتاً و دلا وهدیاً برسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله فی قیامها و قعودها، من فاطمة بنت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، قالت: و کانت إذا دخلت علی رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله قام إلیها فقبلها و أجلسها فی مجلسه، و کان النبی صلی اللَّه علیه و آله إذا دخل علیها

[ صفحه 16]

قامت من مجلسها فقبلته و أجلسته فی مجلسها».
هذا وقد اختص اللَّه- بمنه و کرمه- الزهراء من بین أخواتها بنات النبی صلی اللَّه علیه و آله بالدرجة الرفیعة التی رفعها إلیها، فجعلها فی مقام مریم ابنة عمران، حیث وصفها رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله بأنها خیر نساء العالمین، و اختصها أیضاً بأن جعلها وحدها- من دون أبناء النبی و بناته- هی التی کان منها سبطا رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، الحسن و الحسین و منها کان نسل رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، و من ثم فقد کان للزهراء- بضعة النبی و سیدة آل البیت، و أم الأئمة، و سیدة نساء المؤمنین- کثیراً من الفضائل التی أنعم اللَّه بها علیها، إکراماً و تشریفاً لأبیها النبی الرسول، سیدنا و مولانا وجدنا محمد رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، و قد جاء بعض هذه الفضائل فی کتاب اللَّه، و جاء بعضها الأخر فی سنه رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله.
ففی القرآن الکریم، تشارک الزهراء أهل‌البیت فیما نزل فیهم من آی الذکر الحکیم، کما فی آیه المباهلة (آل عمران 61)، و آیة التطهیر (الأحزاب 33)، وآیة مودة القربی (الشوری 23)، و آیات سورة الإنسان (7- 12)، و غیرها.
و أما الحدیث الشریف فقد جاء عن الزهراء الکثیر، و فی هذا الکثیر یعلمنا سیدنا و مولانا رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله مکانة الزهراء، علیهاالسلام، و من ذلک ما رواه البخاری و مسلم و أحمد و الترمذی و ابن حبان و السیوطی من أنها سیدة نساء أهل الجنة، و سیدة نساء المؤمنین، و ما رواه الإمام أحمد و أبویعلی و الطبرانی و الحاکم و ابن عبد البر من أنها إحدی سیدات النساء أهل الجنة الأربع: مریم بنت عمران و فاطمة بنت رسول‌اللَّه و خدیجة بنت خویلد و آسیه امرأة فرعون.
و یعلمنا سیدنا رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله أن الزهراء بضعة رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، ففی صحیح البخاری یقول رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله: «فاطمة بضعة منی، فمن أغضبها فقد اغضبنی»، و فی صحیح مسلم «إنما فاطمة بضعة منی یؤذینی ما أذاها»، و فی روایه الترمذی «إنما فاطمة بضعة منی، یؤذینی ما أذاها، و ینصبنی ما أنصبها»، و عن مجاهد قال: خرج النبی صلی اللَّه علیه و آله، و هو آخذ بید فاطمة فقال: من عرف هذه فقد عرفها، و من لم یعرفها فهی فاطمة بنت محمد، و هی بضعة منی، و روحی التی بین

[ صفحه 17]

جنبّی، فمن آذاها فقد آذانی، و من آذانی فقد آذی اللَّه تعالی».
و روی ابن‌سعد فی شرف النبوة عن علی، رضی اللَّه عنه، قال قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، یا فاطمة، إن اللَّه عزوجل یغضب لغضبک، و یرضی لرضاک، و روی أبونعیم فی فضائل الصحابة، و ابن‌عساکر فی تاریخه و أبویعلی فی مسنده عن علی عن النبی صلی اللَّه علیه و آله أنه قال: یا فاطمة، إن اللَّه لیغضبک، و یرضی لرضاک.
هذا و لما أقسم أبولبابة، عندما ربط نفسه فی المسجد (فی غزوه بنی قریظة) ألا یحله أحد إلا رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، و جاءت فاطمة لتحله فأبی، فقال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله: إنما فاطمة مضغة منی، فحلته، و یقول الإمام السهیلی فی «الروض الأنف» بعد ذکر الحادث، فصلی اللَّه علیه و علی فاطمة، فهذا حدیث یدل علی أن من سبها فقد کفر، و أن من صلی علیها، فقد صلی علی أبیها، صلی اللَّه علیه و سلم.
و یعلمنا رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله أن الزهراء أحب الناس إلیه، فلقد أخرج الطبرانی عن علی أنه قال: «یا رسول‌اللَّه أینا أحب إلیک، أنا أم فاطمة، قال صلی اللَّه علیه و آله: فاطمة أحب إلی منک، و أنت أعز علی منها»، و روی ابن عبد البر: سئلت عائشة، رضی اللَّه عنها، أی الناس کان أحب إلی رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، قالت: فاطمة، قیل فمن الرجال، قالت: زوجها، إذ کان ما علمته، صواماً قواماً» و من ثم فقد کان رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله- فیما یروی الحاکم- «إذا رجع من سفر أو غزاه، أتی المسجد فصلی رکعتین، ثم ثنی بفاطمة، ثم یأتی أزواجه»، و عن ابن عمر بسنده أنه قال «إن النبی صلی اللَّه علیه و آله کان إذا سافر کان آخر الناس عهدا به فاطمة، و إذا قدم من سفر کان أول الناس به عهدا فاطمة، رضی اللَّه تعالی عنها».
هذا و قد أکرم اللَّه الزهراء، بأن حفظ ذریة نبیّه صلی اللَّه علیه و آله فی ذریتها، و أبقی عقبه فی عقبها، فهی وحدها- دون بناته و بنیه- أم السلالة الطاهرة، و العترة الخیرة، و الصفوة المختارة من عباد اللَّه من أمته صلی اللَّه علیه و آله، و أعظم بها مفخرة، و هکذا کان من ذریة الزهراء، من أبناء الحسن و الحسین، جمیع السادة الاشراف، ذریة رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، و فی الحدیث یقول صلی اللَّه علیه و آله: «کل سبب و نسب منقطع یوم القیامة، ما خلا

[ صفحه 18]

سببی و نسبی، و کل ولد أب فإن عصبتهم لأبیهم، ما خلا ولد فاطمة، فإنی أنا أبوها و عصبتهم».
و لعل ختام المسک لهذا التقدیم، أن الزهراء إنما کانت سیدة نساء العالمین و أفضلهن، روی ابن عبد ابن عبد البر عن النبی صلی اللَّه علیه و آله أنه قال لفاطمة: یا بنیة ألا ترضین أنک سیدة نساء العالمین، قالت: یا أبت فأین مریم،قال: تلک سیدة نساء عالمها، و من ثم فقد ذهب کثیر من العلماء المحققین- و منهم التقی السبکی و الجلال السیوطی و البدر الزرکشی و التقی المقریزی و البلقینی و السهیلی- أن فاطمة بنت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله أفضل نساء الدنیا، حتی مریم ابنه عمران، لأنها بضعة رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و لن یعدل احد ببضعة رسول‌اللَّه أحداً، و ذهب الألوسی فی تفسیره إلی أن فاطمة البتول أفضل النساء المتقدمات و المتأخرات، من حیث أنها بضعة رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله.
بقیت کلمه أخیرة، عما تردد فی هذه الدارسة و غیرها من ذکرنا لعبارة «علیهاالسلام» بعد اسم السیدة فاطمة الزهراء، و نحن هنا متبعون، لا مبتدعون.
یقول ابن قیم الجوزیه فی کتابه «جلاء الأفهام فی الصلاة والسلام علی خیر الأنام»: إن آل النبی صلی اللَّه علیه و آله یصلی علیهم بغیر خلاف بین الأمة، و ذلک لأن الصلاة علی النبی صلی اللَّه علیه و آله حق له و لآله دون سائر الأمة، و لهذا تجب علیه و علی آله عند الإمام الشافعی و غیره، و من لا یوجبها، فلا ریب أنه یستحبها علیه و علی آله، و یکرهها لسائر المؤمنین، أو لا یجوزها علی غیر النبی و آله، و أما من قال آل النبی فی الصلاة کالأمه، فقد أبعد غایه الأبعاد، هذا إلی أن النبی صلی اللَّه علیه و آله شرع فی التشهد السلام و الصلاة، فشرع السلام من المصلی علی الرسول صلی اللَّه علیه و آله أولاً، و علی نفسه ثانیاً، و علی سائر عباد اللَّه الصالحین ثالثاً.
و قد ثبت عن النبی صلی اللَّه علیه و آله أنه قال: «فإذا قلتم ذلک فقد سلمتم علی کل عبد صالح فی الأرض و السماء. و أما الصلاة، فلم یشرعها النبی صلی اللَّه علیه و آله إلا علی نفسه و علی آله فقط، فدل ذلک علی أن آله هم أهله و أقاربه، و لما سئل صلی اللَّه علیه و آله عن کیفیة الصلاة علیه، قال: قالوا: اللهم صل علی محمد و علی آل محمد»، فالصلاة علی آل

[ صفحه 19]

النبی صلی اللَّه علیه و آله هی تمام الصلاة علیه و توابعها، لأن ذلک مما تقر به عین النبی صلی اللَّه علیه و آله، و یزیده اللَّه تعالی به شرفاً و علواً، صلی اللَّه علیه و علی آله و سلم تسلیما، و روی ابن حجر الهیثمی عن الإمام الشافعی قوله:

یا أهل‌بیت رسول‌اللَّه حبکم
فرض من اللَّه فی القرآن أنزله

کفاکم من عظیم القدر أنکم
من لم یصل علیکم لا صلاة له

و هناک رأیان فی الصلاة علی النبی استقلالاً، الأول: یجوز القول «اللهم صل علی آل محمد»، و یکون النبی صلی اللَّه علیه و آله داخلاً فی آله، فالإفراد عنه وقع فی اللفظ، لا فی المعنی، و الثانی: إفراد واحد منهم بالذکر، فیقال: «اللهم صل علی علیّ أو علی الحسن أو علی الحسین أو علی فاطمة»، و قد اختلف فی ذلک کما اختلف فی الصلاة علی غیر آله من الصحابة، فقد کره الإمام مالک ذلک و قال: لم یکن ذلک عمل من مضی، و هو مذهب الإمام أبی‌حنیفه کذلک، و سفیان الثوری و سفیان بن‌عُبینه.
و أما السلام فکره البعض ذلک، إن کان فی معنی السلام معنی الصلاة، فلا یقال:السلام علی فلان، أو فلان علیه‌السلام، بینما فرق آخرون بینه و بین الصلاة، و قالوا: السلام یشرع فی حق کل مؤمن، حی أو میت، حاضر و غائب، فإنک تقول بلغ فلاناً منی السلام، و هی تحیه أهل الإسلام، بخلاف الصلاة، فإنها من حق الرسول و آله.
و هکذا رأینا الإمام البخاری مثلاً، یذکر فی صحیحه عبارة «علیه‌السلام» بعد اسم الإمام علی، و عبارة «علیهاالسلام» بعد ذکر اسم السیدة فاطمة الزهراء، فی عدة أحادیث، فأما عن السیدة فاطمة الزهراء فقد جاء فی «باب مناقب علی» من حدیث ابن أبی‌لیلی قال: حدثنا علی أن فاطمة علیهاالسلام، شکت ما تلقی من أثر الرحا... (صحیح البخاری 5 / 24)، و فی «باب قرابة رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و منقبة فاطمة علیهاالسلام بنت النبی صلی اللَّه علیه و آله» (صحیح البخاری 5 / 25)، و من حدیث عروة بن الزبیر عن عائشة أن فاطمة علیهاالسلام، أرسلت إلی أبی‌بکر تسأله میراثها من النبی صلی اللَّه علیه و آله»(صحیح البخاری 5 / 25)، و فی «باب عمرة

[ صفحه 20]

القضاء» من حدیث أنس «فتبعته ابنه حمزة تنادی یا عم یاعم، فتناولها علی فأخذ بیدها و قال لفاطمة علیهاالسلام: دونک ابنة عمک...» (صحیح البخاری 5/ 180)، و فی «باب مرض النبی صلی اللَّه علیه و آله» من حدیث أنس قال «لما ثقل النبی صلی اللَّه علیه و آله جعل یتغشاه، فقالت فاطمة علیهاالسلام: واکرب أباه، فقال لها: لیس علی أبیک کرب بعد الیوم» (صحیح البخاری 6/ 18).
و أما عن علی بن ابی‌طالب، فلقد عنّون البخاری بعثه علی الیمن کالتالی «بعث علی بن أبی‌طالب علیه‌السلام، و خالد بن الولید رضی اللَّه عنه، إلی الیمن قبل حجة الوداع» (صحیح البخاری 5 /206)، و روی البخاری فی صحیحه بسنده عن أنس، رضی اللَّه عنه، أتی عبیداللَّه بن زیاد برأس الحسین علیه‌السلام، فجعل فی طست فجعل ینکث... الحدیث (صحیح البخاری 5/ 33).
و بعد: فاللَّه- جل و علا- أسأله- و هو الرحمن المنان- أن یکون فی هذا الدراسة بعض النفع، وللَّه العزة و لرسوله و للمؤمنین، «و ما توفیقی إلا باللَّه علیه توکلت و إلیه أنیب».
و صلی اللَّه علی سیدنا و مولانا وجدنا محمد رسول‌اللَّه، و علی آله الطیبین الطاهرین، و الحمد للَّه حمداً یلیق بجلاله، و یقربنا إلی مرضاته سبحانه، لیتفضل علینا- بمنه و کرمه- فیقبلنا عنده فی أمة سیدنا محمد صلی اللَّه علیه و آله، عباد اللَّه قانتین، و تابیعین للنبی الأمی الکریم، و بأخلافه مقتدین، بإذن اللَّه رب العالمین، إنه سمیع قریب مجیب الدعوات، والحمد للَّه رب العالمین.
دکتور
محمد بیومی مهران
الأستاذ بکلیة الآداب- جامعة الإسکندریة
و کلیة الشریعة- جامعة أم القری بمکة المرکة
الثانی عشر من ربیع الأول عام 1405 ه.
مکة المرکة فی
الرابع من دیسمبر عام 1984 م.

[ صفحه 21]

قال تعالی: (إنما یرید اللَّه لیذهب عنکم الرجس أهل‌البیت و یطهرکم تطهیرا).
و قال تعالی: (قل لا أسألکم علیه أجراً إلا المودة من القربی).
و قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله: «ایها الناس فإنما أنا بشر یوشک أن یاتی رسول ربی فاجیب، و أنا تارک فیکم ثقلین، أولهما کتاب اللَّه، فیه الهدی و النور، فخذوا بکتاب اللَّه و استمسکوا به، فحث علی کتاب اللَّه و رغب فیه- ثم قال: و أهل بیتی، أذکرکم اللَّه فی أهل بیتی، أذکرکم اللَّه فی أهل بیتی، اذکرکم اللَّه فی أهل بیتی...» (رواه مسلم 15 / 180).

[ صفحه 23]

جاء لفظ «أهل‌البیت» فی القرآن الکریم مرتین، الأولی فی الأیه 73 من سورة هود، یقول تعالی: (رحمةاللَّه و برکاته علیکم أهل‌البیت إنه حمید مجید)، و یراد بها أهل‌بیت سیدنا إبراهیم علیه‌السلام، و الثانیة فی الآیة 33 من سورة الأحزاب، یقول تعالی: (إنما یرید اللَّه لیذهب عنکم الرجس أهل‌البیت و یطهرکم تطهیرا) و المراد بها أهل‌بیت سیدنا محمد صلی اللَّه علیه و آله، وتبعاً للقرآن الکریم استعمل المسلمون لفظ «أهل‌البیت» و «آل البیت» فی أهل سیدنا محمد صلی اللَّه علیه و آله فقط، حتی صار اللفظ علماً علیهم لا یفهم منه، غیرهم إلا بالقرینة، و یقول صاحب «مجمع البیان» فی تفسیر آیه الأحزاب 33، أن الأمة قد اتفقت علی أن المراد باهل البیت هنا إنما أهل‌بیت سیدنا و نبینا محمد صلی اللَّه علیه و آله ثم اختلفوا فی المراد به علی ثلاثه آراء [1] .

[ صفحه 24]

روی السیوطی فی الدر المنثور أن عکرمة کان یقول عن آیة الأحزاب 33، من شاء باهلته أنه نزلت فی أزواج النبی صلی اللَّه علیه و آله، غیر أن هناک من یعترض علی ذلک لأسباب منها (أولاً) أن ابن کثیر یقول فی تفسیره: إذا کان المراد أنهن سبب النزول فهذا صحیح، و أما إن أرید أنهن المراد دون غیرهن فهذا غیر صحیح، فقد روی ابن حاتم عن العوام بن حوشب عن ابن عم له قال: «دخلت مع أبی‌علی عائشة رضی اللَّه عنها. فسألتها عن علی رضی اللَّه عنه فقالت رضی اللَّه عنها:تسألنی عن رجل کان من أحب الناس إلی رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و کانت تحته ابنته و أحب الناس إلیه، لقد رأیت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله دعا علیاً و فاطمة و حسناً و حسیناً رضی اللَّه عنهم، فألقی علیهم ثوباً فقال: اللهم هؤلاء أهل بیتی فاذهب عنهم الرجس و طهرهم تطهیرا»،
قالت: فدنوت منهم فقلت یا رسول‌اللَّه: و أنا من أهل بیتک، فقال صلی اللَّه علیه و آله: تنحی فإنک علی خیره (أخرجه الحافظ البزار و الترمذی و ابن کثیر فی تفسیره)، و منها (ثانیاً) أن أهل‌البیت فی آیة الأحزاب 33 یراد به أهل‌بیت النبوة المنحصر فی بیت واحد تسکنه فاطمة علیهاالسلام ابنة النبی صلی اللَّه علیه و آله. و زوجها علی و إبناهما الحسن و الحسین رضی اللَّه عنهم، أما بیت الزوجیة فلم یکن بیتاً واحداً، و إنما کان بیوتاً متعدده تسکنها زوجات النبی صلی اللَّه علیه و آله لقوله تعالی: (و قرن فی بیوتکن)، و فی هذه الآیة الأخیرة الخطاب موجه لمن فی بیوت النبی صلی اللَّه علیه و آله جمیعاً.
ومنها (ثالثاً) أن القول بأن ما قیل أن الآیة (33 من الأحزاب) و ما بعدها جاء فی حق أزواج النبی صلی اللَّه علیه و آله، فالرد أن هذا لا ینکر من عادة الفصحاء فی کلامهم فإنهم یذهبون من خطاب إلی غیره و یعودون إلیه، و القرآن الکریم، و کذا کلام العرب و شعرهم، فی ذلک مملوء، و ذلک لأن الکلام العربی یدخله الاستطراد و الاعتراض، و هو تخلل الجملة الأجنبیة بین الکلام المنتظم المتناسب کقوله تعالی فی سورة النمل: (إن الملوک إذا دخلوا قریة أفسدوها، و جعلوا أعزة أهلها أذلة، و کذلک یفعلون، و إنی مرسلة إلیهم بهدیة) فقوله: (و کذلک یفعلون) جملة معترضة من جهة اللَّه تعالی بین کلام ملکة سبأ (بلقیس) و قوله تعالی فی سورة الواقعة: (فلا

[ صفحه 25]

أقسم بمواقع النجوم، و إنه لقسم لو تعلمون عظیم، إنه لقرآن کریم)، أی فلا أقسم بمواقع النجوم، إنه لقرآن کریم، و ما بینهما اعتراض، و هو کثیر فی القرآن و فی کلام العرب، و من ثم فلم لایجوز أن یکون قوله تعالی: (إنما یرید اللَّه لیذهب عنکم الرجس أهل‌البیت و یطهرکم تطهیراً) جملة معترضة متخللة لخطاب نساء النبی صلی اللَّه علیه و آله علی هذا النهج، و علی أی حال فلا أهمیة لقول من قال بأن أزواج النبی صلی اللَّه علیه و آله من أهل‌البیت، فلا توجد فرقه من المسلمین تدین بالولاء لإحدی أزواج النبی صلی اللَّه علیه و آله و توجب الاقتداء بها.
و منها (رابعاً) أنه حتی الذین یجعلون أزواج النبی من أهل‌البیت، و أن آیة الأحزاب (33) نزلت فیهم، إنما یذهبون إلی أن الإمام علی و السیدة الزهراء و سیدی شباب أهل الجنة، الحسن و الحسین، أحق بأن یکونوا أهل‌بیت النبی صلی اللَّه علیه و آله، یقول ابن تیمیة فی رسالته «فضل أهل‌البیت و حقوقهم»: روی الإمام أحمد و الترمذی و غیرهما عن أم سلمة: «أن هذه الآیة لما نزلت أدار النبی صلی اللَّه علیه و آله کساءه علی علی و فاطمة و الحسن و الحسین، رضی اللَّه عنهم فقال: اللهم هؤلاء أهل بیتی فاذهب عهم الرجس و طهرهم تطهیرا»، ثم یقول ابن تیمیه: و سنته صلی اللَّه علیه و آله تفسر کتاب اللَّه و تبیّنه، و تدل علیه و تعبر عنه، فلما قال «هؤلاء أهل بیتی»، مع أن سیاق القرآن یدل علی أن الخطاب مع أزواجه، علمنا أن أزواجه، و إن کن من أهل بیته کما دل علیه القرآن، فهؤلاء (أی علی و فاطمة و الحسن و الحسین) أحق بأن یکونوا أهل بیته،لأن صلة النسب أقوی من صلة الصهر، و العرب تطلق علی هذا البیان للإختصاص بالکمال، لا للإختصاص بأصل الحکم، أضف إلی ذلک ما رواه البخاری فی صحیحه من حدیث عائشة أن فاطمة بنت النبی صلی اللَّه علیه و آله قالت: سارنی النبی صلی اللَّه علیه و آله فاخبرنی أنه یقبض فی وجعه الذی توفی فیه فبکیث ثم سارنی فاخبرنی أنی أول أهل بیته أتبعه فضحکت» (صحیح البخاری 5 / 26).
و منها (خامساً) ما أجاب به «زید بن أرقم» فی الحدیث المشهور حین سائل: من أهل بیته، الیس نساؤه من أهل بیته، فقال أهل بیته من حرم الصدقة بعده، فقد روی مسلم فی صحیحه عن زید بن أرقم، قال: قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله فینا یوماً

[ صفحه 26]

خطیباً بماء یدعی خما یین مکة و المدینه، فحمد اللَّه تعالی و أثنی علیه و وعظ و ذکر ثم قال: «أما بعد: ألا أیها الناس فإنما أنا بشر یوشک أن یاتینی رسول‌ربی فأجیب، و أنا تارک فیکم ثقلین [2] أولهما کتاب اللَّه تعالی فیه الهدی و النور، فخذوا بکتاب اللَّه و استمسکوا به» فحث علی کتاب اللَّه و رغب فیه ثم قال: «و أهل بیتی، أذکرکم اللَّه فی أهل بیتی، أذکرکم اللَّه فی أهل بیتی أذکرکم اللَّه فی أهل بیتی» فقال له حصین: «و من أهل بیته یا زید، ألیس نساؤه من أهل بیته، قال نساؤه من أهل بیته، ولکن أهل بیته من حرم الصدقة بعده، قال: و من هم؟ قال: هم آل علی و آل عقیل و آل جعفر و آل عباس قال: کل هولاء حرم الصدقة، قال: نعم» و فی روایة أخری: عن زید بن أرقم، أنه ذکر الحدیث بنحوما تقدم و فیه: فقلنا: «من أهل بیته نساؤه، قال: لا، و أیم اللَّه إن المرأة تکون مع الرجل العصر من الدهر ثم یطلقها فترجع إلی أبیها و قومها، أهل بیته أصله و عصبته الذین حرموا الصدقة بعده» یقول الإمام النوری فی شرح صحیح مسلم: و المعروف فی معظم الروایات، من غیر مسلم، (أی فی غیر صحیح مسلم) أنه قال: نساؤه لسن من أهله بیته».
و منها (سادساً) أن قوله تعالی: (لیذهب عنکم الرجس أهل‌البیت و یطهرکم...) بالمیم یدل علی أن الآیة نزلت فی علی و فاطمة و الحسن و الحسین علیهم‌السلام،و لو کان الخطاب خاصاً بنساء النبی صلی اللَّه علیه و آله لقال «عنکن» و «یطهرکن».
و منها (سابعاً) أن تحریم الصدقة علی أزواج النبی صلی اللَّه علیه و آله لیس بطریق الإصالة- کبنی هاشم، و إنما هو تبع لتحریمها علی النبی صلی اللَّه علیه و آله و إلا فالصدقة علیهن حلال قبل اتصالهن به، فهن فرع من هذا التحریم، و التحریم علی المولی فرع التحریم علی سیدة، و لما کان التحریم علی بنی هاشم أصلاً استتبع ذلک موالیهم، و لما کان

[ صفحه 27]

التحریم علی أزواج النبی صلی اللَّه علیه و آله تبعاً، لم یقو ذلک علی استتباع موالیهم لأنه فرع عن فرع.
و منها (ثامناً) ما ذهب إلیه صاحب مجمع البیان من أن ثبوت عصمة المعنیین بالآیة 33 من الأحزاب، یدل علی أنها مختصة بهؤلاء الخمسة: النبی وعلی و فاطمة و الحسن و الحسین علیهم‌السلام، لأن من عداهم عیر مقطوع بعصمته.

و یذهب إلی أن أهل البیت هم من حرمت علیهم الصدقة من بنی‌هاشم و هم آل علی و آل عقیل و آل جعفر أبناء أبی‌طالب ثم آل العباس بن عبدالمطلب، یعنون بذلک بنی هاشم، و أن البیت هنا إنما هو بیت النسب، و من ثم یکون العباس و أعمامه و بنوأعمامه صلی اللَّه علیه و آله منهم، و قد روی القاضی عیاض فی الشفاء عن الشعبی «أن زیداً بن ثابت صلی علی جنازة أمه ثم قربت له بغلته لیرکبها، فجاء ابن عباس فأخذ برکابه، فقال زید: خل عنه یا ابن عم رسول‌اللَّه، فقال ابن عباس:، هکذا نفعل بالعلماء، فقّبل زید ید ابن عباس و قال: هکذا أمرنا أن نفعل بأهل بیت نبینا»، هذا فضلاً عن حدیث زید بن أرقم الذی رواه مسلم من أن أهل‌بیت النبی إنما هم أهل بیته و عصبته الذین حرموا الصدقة، و قد ذکرناه من قبل.

و یری أهل‌البیت إنما هم الخمسة الکرام البررة، سیدنا رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و علی و فاطمة و الحسن و الحسین علیهم‌السلام، قال بذلک أبوسعید الخدری و أنس بن مالک و واثلة بن الأسقع و أم المؤمنین عائشة و أم المؤمنین أم سلمة و ابن أبی‌سلمة ربیب النبی صلی اللَّه علیه و آله و سعد و غیرهم و قال بن الکثیرون من أهل التفسیر و الحدیث، قال به الفخر الرازی فی التفسیر الکبیر، وقاله الزمخشری فی الکشاف، و القرطبی فی الجامع لأحکام القرآن و الشوکانی فی فتح القدیر، و الطبری فی جامع البیان عن

[ صفحه 28]

تأویل آی القرآن، و السیوطی فی الدر المنثور، و ابن حجر العسقلانی فی الإصابة، و الحاکم فی المستدرک، و الذهبی فی تلخیصه، و الإمام أحمد بن حنبل فی المسند، و لعل هذا الرأی أقرب إلی الصواب، فیما نری و نرجح لأسباب کثیرة منها (أولاً) الأحادیث النبویة الشریفة التی رویت فی ذلک و التی منها 1- أخرج ابن جریر و ابن أبی‌حاتم و الطبرانی عن أبی‌سعید الخدری قال، قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله: نزلت هذا الآیة فی خمسة: فیّ و وفی علی و حسن و حسین و فاطمة، (إنما یرید اللَّه لیذهب عنکم الرجس أهل‌البیت و یطهرکم تطهیراً) 2- و أخرج ابن جریر و ابن المنذر و ابن أبی‌حاتم و الطبرانی و ابن مردویة عن أم سلمة زوج النبی صلی اللَّه علیه و آله قالت: بینما رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله فی بیتی یوماً علی منامة له علیه کساء خیبری فجاءت فاطمة رضی اللَّه عنها ببرمة فیها خزیرة، فقال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله: ادعی زوجک و ابنیک حسناً و حسیناً فدعتهم، فبینما هم یأکلون إذ نزلت علی رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله «إنما یرید اللَّه لیذهب عنکم الرجس أهل‌البیت و یطهرکم تطهیراً» فأخذ النبی صلی اللَّه علیه و آله بفضله إزاره فغشاهم إیاه، ثم أخرج یده من الکساء، و أومأ بها إلی السماء ثم قال: اللهم هؤلاء أهل بیتی و خاصتی، فاذهب عنه الرجس و طهرهم تطیهرا، قالها ثلاث مرات، قالت أم سلمة رضی اللَّه عنها فأدخلت رأسی فی الستر، فقلت یا رسول‌اللَّه: و أنا معکم، فقال: أنت إلی خیر، مرتین» 3- أخرج الطبرانی عن أم سلمة، قالت: جاءت فاطمة رضی اللَّه عنها إلی أبیها بثریدة لها تحملها فی طبق لها حتی وضعتها بین یدیه، قال لها:أین ابن عمک، قالت هو فی البیت، قال اذهبی فادعیه و ابنیک، فجاءت تقود ابنیها کل واحد منهما فی ید، و علی رضی اللَّه عنه یمشی فی أثرهما حتی دخلوا علی رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله فأجلسهما فی حجره، و جلس علی رضی اللَّه عنه علی یمشی فی أثرهما حتی دخلوا علی رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله فأجلسهما فی حجره، و جلس علی رضی اللَّه عنه علی یمینه، وجلست فاطمة رضی اللَّه عنها علی یساره، قالت أم سلمة رضی اللَّه عنها فأخذت من تحتی کساء کان بساطنا علی المنامة فی البیت. 4- و أخرج الطبرانی عن أم سلمة أن رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله قال لفاطمة رضی اللَّه عنها: إئتنی بزوجک و ابنیه فجاءت بهم، فألقی رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله کساء فدکیا ثم وضع یده علیهم ثم قال: اللهم أن هؤلاء أهل محمد (و فی لفظ آل محمد) فاجعل صلواتک و برکاتک علی آل محمد، کما جعلتها علی آل ابراهیم إنک حمید مجید، فرفعت الکساء لأدخل معهم فجذبه من

[ صفحه 29]

یدی، و قال: إنک علی خیر» 5- و أخرج ابن مردویة عن أم سلمة قالت: نزلت هذه الآیة فی بیتی (إنما یرید اللَّه لیذهب عنکم الرجس أهل‌البیت و یطهرکم تطهیرا)، و فی البیت سبعة جبریل و میکائیل علیهماالسلام، و علی و فاطمة و الحسن و الحسین (رضی اللَّه عنم) و أنا علی باب البیت، قلت یا رسول: ألست من أهل‌البیت،قال: إنک إلی خیر، أنک من أزواج النبی صلی اللَّه علیه و آله» 6- و أخرج ابن مردویة و الخطیب عن أبی‌سعید الخدری قال: کان یوم أم سلمة رضی اللَّه عنما أم المؤمنین، فنزل جبریل علی رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله بهذه الآیه. (إنما یرید اللَّه لیذهب عنکم الرجسل أهل‌البیت و یطهرکم تطهیرا)، قال فدعا رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله بحسن و حسین و فاطمة و علی، فضمهم إلیه و نشر علیهم الثوب، و الحجاب علی أم‌المؤمنین أم سلمة مضروب، ثم قال: اللهم هؤلاء أهل بیتی، اللهم اذهب عنهم الرجس و طهرهم تطهیرا، قالت أم سلمة رضی اللَّه عنها فأنا منهم یا نبی اللَّه، قال: أنت علی مکانک و أنت علی خیر» 7- و أخرج الترمذی و ابن جریر و ابن المنذر و الحاکم و ابن مردویه و البیهقی من طرق، عن أم سلمة قالت: فی بیتی نزلت (إنما یرید اللَّه لیذهب عنکم الرجس أهل‌البیت و یطهرکم تطهیرا)، و فی البیت علی و فاطمة و الحسن و الحسین، فجللّهم رسول‌اللَّه بکساء کان علیه، ثم قال: (هؤلاء أهل بیتی فاذهب عنهم الرجس و طهرهم تطهیرا) 8- و أخرج ابن أبی‌شیبة و أحمد و مسلم و ابن جریر و ابن أبی‌حاتم و الحاکم عن عائشة رضی اللَّه عنها قالت: خرج رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله غداة و علیه مرط مرجل من شعر أسود، فجاء الحسن و الحسین رضی اللَّه عنهما فأدخلهما معه ثم جاء علی فأدخله معه ثم قال: (إنما یرید اللَّه لیذهب عنکم الرجس أهل‌البیت و یطهرکم تطهیراً) و فی روایة مسلم فی الصحیح (15 / 194) عن عائشة أنها قالت: خرج النبی صلی اللَّه علیه و آله و علیه مرط مرجل من شعر أسود، فجاء الحسن بن علی فأدخله، ثم جاء الحسین فدخل معه، ثم جاءت فاطمة فأدخلها، ثم جاء علی فأدخله، ثم قال: (إنما یرید اللَّه لیذهب عنکم الرجس أهل‌البیت و یطهرکم تطهیرا)، و یروی الواحدی فی أسباب النزول بسنده عن أبی‌سعید (إنما یرید اللَّه لیذهب عنکم الرجس أهل‌البیت و یطهرکم تطهیرا) قال: نزلت فی خمسه، فی النبی صلی اللَّه علیه و آله و علی و فاطمة و الحسن و الحسین، علیهم‌السلام

[ صفحه 30]

9- وأخرج ابن جریر و الحاکم و ابن مردویه عن عامر بن سعد عن سعد قال قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله حین نزل علیه الوحی، فأخذ علیاً وابنیه و فاطمة فأدخلهم تحت ثوبه ثم قال: رب هؤلاء أهلی. و أهل بیتی» 10- و أخرج ابن أبی‌شیبة و أحمد و ابن جریر و ابن المنذر و ابن أبی‌حاتم و الطبرانی و الحاکم و البیهقی عن وائلة بن الأسقع قال: جاء رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله إلی فاطمة و معه حسن و حسین و علی حتی دخل، فأدنی علیاً و فاطمة فأجلسهما ما بین یدیه، و أجلس حسناً و حسیناً، کل واحد منهما علی فخده، ثم لف علیهم ثوبه، و أنا مستدبرهم ثم تلا الآیة (إنما یرید اللَّه لیذهب عنکم الرجس أهل‌البیت و یطهرکم تطهیرا) 11- وأخرج الترمذی عن علی بن زید عن أنس رضی اللَّه عنه أن النبی صلی اللَّه علیه و آله کان یمر ببیت فاطمة علیهاالسلام ستة أشهر، کلما خرج إلی الصلاة فیقول: الصلاة أهل‌البیت (إنما یرید اللَّه لیذهب عنکم الرجس أهل‌البیت و یطهرکم تطهیرا) 12- و أخرج ابن مردویة عن أبی‌سعید الخدری قال: لما دخل علی رضی اللَّه عنه بفاطمة رضی اللَّه عنها جاء النبی صلی اللَّه علیه و آله أربعین صباحاً إلی بابها یقول: «السلام علیکم أهل‌البیت و رحمةاللَّه و برکاته»، والصلاة رحمکم اللَّه (إنما یرید اللَّه لیذهب عنکم الرجس أهل‌البیت و یطهرکم تطهیرا)، أنا حرب لمن حاربتم، أنا سلم لمن سالمتم» 13- و أخرج ابن جریر و ابن مردویة عن أبی‌الحمراء قال: حفظت رسول‌اللَّه ثمانیة أشهر بالمدنیة، لیس من مرة یخرج إلی الصلاة الغداة، إلا أتی إلی باب علی رضی اللَّه عنه فوضع یده علی جنبی الباب ثم قال: الصلاة الصلاة، إنما یرید اللَّه لیذهب عنکم الرجس أهل‌البیت و یطهرکم تطهیرا، الصلاة رحمکم اللَّه کل یوم خمس مرات»
14- و أخرج الطبرانی عن أبی‌الحمراء رضی اللَّه عنه قال: «رأیت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله یأتی باب علی و فاطمة سته أشهر فیقول: إنما یرید اللَّه لیذهب عنکم الرجس أهل البیت و یطهرکم تطهیرا» 15- و روی ابن جریر عن أبی‌عمار قال: «إنی لجالس عند وائلة بن الأسقع إذ ذکروا علیاً رضی اللَّه عنه فشتموه، فلما قالموا قال: إجلس حتی أخبرک عن هذا الذی شتموه، إنی عند رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله إذ جاء علی و فاطمة و حسن و حسین، فألقی علیهم کساء له ثم قال: اللهم هؤلاء أهل بیتی، اللهم اذهب

[ صفحه 31]

عنهم الرجس و طهرهم تطهیرا، قلت یا رسول‌اللَّه و أنا، قال و أنت، قال فواللَّه إنها لمن أوثق عمل عندی» 16- و روی أحمد فی المسند و الفضائل و ابن جریر و التزمذی بطرق مختلفة عن شداد أبی‌عمار قال دخلت علی وائلة بن الأسقع و عنده قوم فذکروا علیاً فشتموه فشتمته معهم، فلما قاموا قال لی: لم شتمت هدا الرجل،قلت رأیت القوم شتموه فشتمته معهم، فقال ألا أخبرک بما رأیت من رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله قلت بلی: فقال أتیت فاطمة أسألها عن علی فقالت توجه إلی رسول‌صلی اللَّه علیه و آله فجلست انتظره حتی جاء رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و معه علی و حسن و حسین، آخذاً کل واحد منهما بیده حتی دخل فأدنی علیاً و فاطمة فأجلسهما بین یدیه، و أجلس حسناً و حسیناً کل واحد منهما علی فخذه ثم لف علیهم ثوبه أو قال کساء ثم تلا هذه الآیة، (إنما یرید اللَّه لیذهب عنکم الرجس أهل‌البیت و یطهرکم تطهیرا) ثم قال اللهم هؤلاء أهل بیتی، و أهل بیتی أحق، 17- و أخرج الترمذی عن عمر بن أبی‌سلمة، ربیب النبی صلی اللَّه علیه و آله قال: نزلت هذه الآیة علی النبی صلی اللَّه علیه و آله (إنما یرید اللَّه لیذهب عنکم الرجس أهل‌البیت و یطهرکم تطهیرا) فی بیت أم‌سلمة، فدعا النبی صلی اللَّه علیه و آله فاطمة و حسنا و حسیناً فجللّهم بکساء، و علی خلف ظهره، فجللّه بکساء، ثم قال: (اللهم هولاء أهل بیتی فاذهب عنهم الرجس و طهرهم تطهیرا).
18- روی ابن أبی‌شیبة عن أم‌سلمة أن رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله کان عندها، فجاءت الخادم فقالت: علی و فاطمة بالسدّة، فقال: تنحی لی عن أهل بیتی، فتنحیت من ناحیه البیت، فدخل علی و فاطمة و حسن و حسین فوضعهما فی حجره، و أخذ علیاً بإحدی یدیه فضمه إلیه، و أخذ فاطمة بالید الأخری، فضمها إلیه و قبلها و أغدق خمیصة سوداء ثم قال: اللهم إلیک، لا إلی النار، أنا و أهل بیتی، فنادیته فقلت: و أنا یا رسول‌اللَّه، قال: و أنت» 19- روی أبویعلی و ابن عساکر عن أم سلمة أن رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله قال لفاطمة: إئتنی بزوجک و ابنیک، فجاءت بهم فألقی علیهم رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله کساء کان تحتی خیبیریاً أصبناه من خیبر، ثم رفع یدیه فقال: اللهم أن هؤلاء آل محمد، فاجعل صلواتک و برکاتک علی آل محمد، کما

[ صفحه 32]

جعلتها علی آل إبراهیم، إنک حمید مجید، فرفعت الکساء لأدخل معهم، فجذبه رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله من یدی، و قال: إنک علی خیر»، 20- و روی الحاکم فی المستدرک عن إسماعیل بن عبداللَّه بن جعفر بن أبی‌طالب عن أبیه قال: لما نظر رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله إلی الرحمة هابطة قال: أدعوا لی، فقالت صفیة: من یا رسول‌اللَّه، قال: أهل بیتی علیاً و فاطمة و الحسن و الحسین، فجی‌ء بهم، فألقی علیهم النبی صلی اللَّه علیه و آله کساءه ثم قال: اللهم هؤلاء آلی، فصل علی محمد و علی آل محمد، و أنزل اللَّه عزوجل: (إنما یرید اللَّه لیذهب عنکم الرجس أهل‌البیت و یطهرکم تطهیرا) 21- و روی أحمد فی الفضائل و المحب الطبری فی الذخائر: أنه ذکر عند النبی صلی اللَّه علیه و آله قضاء قضی به علی بن أبی‌طالب فأعجب النبی صلی اللَّه علیه و آله فقال: «الحمد للَّه الذی جعل فینا الحکمه أهل‌البیت»، و هکذا کان الإجماع علی أن لفظ «أهل‌البیت» إذ أطلق إنما ینصرف إلی علی و فاطمة و الحسن و الحسین علیهم‌السلام و ذریتهم، و إن لم یکن له إلا شهرته فیهم لکفی، روی الحاکم فی المستدرک عن سعد قال: نزل علی رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله الوحی، فأدخل علیاً و فاطمة و ابنیهما (أی الحسن و الحسین) تحت ثوبه، ثم قال: اللهم هؤلاء أهلی و أهل‌بیتی.
و منها (ثانیاً): آیة المباهلة 1- أخرج مسلم 15 / 176 فی صحیحه أنه لما نزل قوله تعالی: (فمن حاجک فیه من بعدما جاءک من العلم، فقل تعالوا ندع أبناءنا و أبناءکم و نساءنا و نساءکم و أنفسنا و أنفسکم ثم نبتهل فنجعل لعنة اللَّه علی الکاذبین) (آل عمران آیة 61) دعا رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله علیاً و فاطمة و حسناً و حسیناً. فقال: «اللَّه هؤلاء أهلی» 2- و روی القاضی عیاض فی الشفا عن سعد بن أبی‌وقاص قال: لما نزلت آیة المباهلة، دعا النبی صلی اللَّه علیه و آله علیاً و حسناً و حسیناً و فاطمة و قال: «اللهم هؤلاء أهلی» 3- و ذکر ابن کثیر فی تفسیره، قال أبوبکر بن مردویة عن جابر، قدم علی النبی صلی اللَّه علیه و آله العاقب و الطیب (وفد نصاری نجران) فدعاهما إلی الملاعنة، فواعداه علی أن یلاعناه الغداة، قال: فغدا رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله فاخذ بید علی و فاطمة و الحسن و الحسین، ثم أرسل إلیهما فابیا أن یجیبا و أقرا له بالخراج، قال فقال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله «و الذی بعثنی بالحق لو قالا: لأمطر علیهم الوادی ناراً» قال

[ صفحه 33]

جابر، و فیهم نزلت: (ندع أبناءنا و أبناءکم و نساءنا و نساءکم و أنفسنا و أنفسکم). (رواه ابن مردویه و الحاکم فی المستدرک و رواه الطیالسی عن الشعبی مرسلاً) 4- و قال الزمخشری فی الکشاف فی تفسیره لآیة المباهلة (آل عمران آیة 61) أنه لیس هناک من دلیل أقوی من هذا علی فضل أصحاب الکساء و هم علی و فاطمة و الحسن و الحسین لأن الآیة لما نزلت دعاهم النبی صلی اللَّه علیه و آله فاحتضن الحسین و أخذ بید الحسن و مشت فاطمة خلفه و علیّ خلفهما، فعلم أنهم المراد بالآیة، و أن أولاد فاطمة و أبناءهم یسمون أبناء النبی و ینسبون إلیه نسبه صحیحة نافعة فی الدنیا و الآخرة 5- و قال الرازی فی تفسیره الکبیر أن هذه الآیة (آیة المباهلة آل عمران 61) دالة علی أن الحسن و الحسین کانا ابنی رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، فقد وعد النبی صلی اللَّه علیه و آله أن یدعو أبناءه، فدعا الحسن و الحسین، فوجب أن یکونا ابنیه»، و یذهب محمد جواد مغنیة فی کتابه «فضائل الإمام علی» أن إلی السنة و الشیعة قد اتفقت علی أن المراد بأنفسنا فی الآیة: النبی صلی اللَّه علیه و آله و علی، و بنسائنا فاطمة، و بأبنائنا الحسن و الحسین.
و منها (ثالثاً) أن الحسن بن علی رضی اللَّه عنه خطب فی أهل العراق بعد أن استخلف فقال: یا أهل العراق: اتقوا اللَّه فینا، فإنا أمراؤکم و ضیفانکم، و نحن أهل‌البیت الذی قال اللَّه تعالی فیه: (إنما یرید اللَّه لیذهب عنکم الرجس أهل‌البیت و یطهرکم تطهیرا)، قال: «فما زال یقولها حتی ما بقی أحد من أهل المسجد إلا و هو یحن بکاءه» و قال الإمام الحسن أیضاً «نحن حزب اللَّه المفلحون، و عترة رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله الأقربون، و أهل بیته الطاهرون الطیبون، وأحد الثقلین اللذین خلفهما رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و الثانی کتاب اللَّه فیه تفصیل کل شی‌ء لا یأتیه الباطل من بین و لا من خلفه، و المعول علیه فی کل شی‌ء، لا یخطئنا تأویله، بل نتیقن حقائقه، فأطیعونا، فإن طاعتنا مفروضة، إذ کانت بطاعة اللَّه و الرسول‌و أولی الأمر مقرونة». و منها (رابعاً) روی عن السدی عن أبی‌الدیلم قال «قال علی بن الحسین (الإمام علی زین العابدین) لرجل من أهل الشام، أما قرأت فی الأحزاب (إنما یرید اللَّه لیذهب عنکم الرجس أهل‌البیت و یطهرکم تطهیرا)، قال: و لأنتم

[ صفحه 34]

هم؟ قال: نعم»، و فی روایة أخری: أنه لما جی‌ء بعلی بن الحسین أسیراً، و أقیم علی درج دمشق، قام رجل من أهل الشام فقال: «الحمد للَّه الذی قتلکم و استأصلکم و قطع قرن الفتنه، قال له علی: أقرأت القرآن، قال نعم، قال قرأت «آل‌حم»، قال قرأت القرآن و لم أقرأ «آل‌حم» قال ما قرأت (قل لا أسألکم علیه أجراً إلا المودة فی القربی) قال: فإنکم لإیاهم؟ قال: نعم».
و منها (خامساً) ما جاء فی تفسیر البیضاوی فی تفسیره لقوله تعالی: (قل لأسألکم علیه أجراً إلا المودة فی القربی) قیل یا رسول‌اللَّه من قرابتک هؤلاء الذین وجبت علینا مودتهم، قال صلی اللَّه علیه و آله: علی و فاطمة و أبناهما».
و منها (سادساً) ما ذهب إلیه ابن القیم الجوزیة من أن أولاد فاطمة رضی اللَّه عنه إنما یدخلون فی ذریة النبی صلی اللَّه علیه و آله المطلوب لهم من اللَّه الصلاة، لأن أحداً من بناته لم یعقب غیرها، فمن انتسب إلیه صلی اللَّه علیه و آله من اولاد ابنته إنما هم من جهة فاطمة رضی اللَّه عنها خاصة، و لهذا قال النبی صلی اللَّه علیه و آله فی الحسن ابن ابنته «إن ابنی هذا سید» فسماه ابنه. و لما نزلت آیة المباهله، دعا النبی فاطمة و حسناً و حسیناً (رضی اللَّه عنهم) و خرج للمباهلة، کما قال اللَّه تعالی فی حق إبراهیم «و من ذریته داود و سلمیان... إلی آخر آیتی الأنعام 84، 85، و جاء فی تفیسر ابن کثیر: و فی ذکر عیسی فی ذریه إبراهیم علیهماالسلام، دلالة علی دخول ولد البنات فی ذریة الرجل، لأن عیسی علیه‌السلام إنما ینسب إلی إبراهیم علیه‌السلام بأمه مریم علیهاالسلام، فإنه لا أب له، و روی ابن أبی‌حاتم أن الحجاج أرسل إلی یحیی بن یعمر فقال: «بلغنی أنک تزعم أن الحسن و الحسین من ذریة النبی صلی اللَّه علیه و آله تجده فی کتاب اللَّه وقد قرأته من أوله إلی آخره، فلم أجده، قال: ألیس تقرأ سورة الأنعام (و من ذریته داود و سلیمان) حتی بلغ (و یحیی و عیسی) قال: بلی، ألیس عیسی من ذریه إبراهیم، و لیس له أب، قال: «صدقت»، هذا و روی البخاری فی صحیحه أن رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله قال للحسن بن علی: إن ابنی هذا سید»، و أما من قال بعدم دخولهم فحجته أن ولد البنات إنما ینتسبون إلی آبائهم حقیقه، غیر أن دخول أولاد فاطمة رضی اللَّه عنهم فی ذریة النبی صلی اللَّه علیه و آله فلشرف هذا الأصل العظیم و الوالد

[ صفحه 35]

الکریم، الذی لا یدانیه أحد من العالمین، سری و نفد إلی البنات لقوته و جلالته و عظم قدره، و قال السیوطی فی الخصائص الکبری «و اختص صلی اللَّه علیه و آله بأن أولاد بناته ینسبون إلیه، و أولاد بنات غیره لا ینسبون إلیهم، فی الکفاءة و لا فی غیرها، و قد أخرج الحاکم عن جابر قال قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله «لکل بنی أم عصبة إلا ابنی فاطمة أنا ولیهما و عصبتهما»، و أخرج ابویعلی و الطبرانی أنه صلی اللَّه علیه و آله قال «کل بنی أم ینتمون إلی عصبة إلا أولاد فاطمة فأنا ولیهم و عصبتهم».
و هکذا اثبت بالنص و الإجماع أن أهل‌البیت إنما هم الرسول‌صلی اللَّه علیه و آله و علی و فاطمة و الحسن و الحسین علیهم‌السلام، أما النص فما ثبت عن النبی صلی اللَّه علیه و آله أنه بقی بعد نزول الآیة 33 من الأحزاب ستة أشهر یمر وقت صلاة الفجر علی بیت فاطمة رضی اللَّه عنها، فینادی: الصلاة یا أهل‌البیت (إنما یرید اللَّه لیذهب عنکم الرجسل أهل‌البیت و یطهرکم تطهیرا)، و هو تفسیر منه لأهل البیت بفاطمة و من فی بیتها و هو نص، و أنص منه حدیث أم‌سلمة رضی اللَّه عنهما أنه صلی اللَّه علیه و آله أرسل خلف علی و فاطمة وولدیهما رضی اللَّه عنم، فجاءوا فأدخلهم تحت الکساء ثم جعل یقول «اللَّه إلیک لا إلی النار، أنا و أهل بیتی، اللهم هؤلاء أهل بیتی و خاصتی، و فی روایه و حامتی، اللهم اذهب عنهم الرجس و طهرهم تطهیرا، قالت أم مسلمة، فقلت یا رسول‌اللَّه: «ألست من أهلک، قال أنت إلی خیر»، و هو نص فی أهل‌البیت رواه الإمام أحمد، و ظاهر أن نساءه لسن منهم، لقوله لأم سلمة «أنت إلی خیر»، و لم یقل «بلی أنت منهم، و أما الإجماع فلأن الأمة اتفقت علی أن لفظ «أهل‌البیت» إذا أطلق إنما ینصرف إلی من ذکرناه (علی و فاطمة و الحسن و الحسین و ذریتهما) دون النساء، و لو لم یکن فیه إلا شهرته فیهم کفی.
بقیت الإشارة إلی عدة أمور، منها (أولاً) أن هناک من قسم أهل بیت النبی إلی ثلاث دوائر: الدائرة الخاصة: و هم ذریة فاطمة و علی إلی یوم القیامة من الحسن و الحسین، و هم أهل المباهلة و الکساء أو الرداء، و یسمون کذلک خاصة الخاصة، و الدائرة الثانیة هم بنوهاشم و المطلب، و من الحق بهم نصا، و هم الذین تحرم علیهم الزکاة، و الدائرة الثالثه و هم الزوجات الطاهرات أمهات المؤمنین،

[ صفحه 36]

رضی اللَّه عنهم، و منها (ثانیاً) أنه مهما اختلف المسملون فی فرقهم، فإن کلمتهم واحدة فی أن شجرة النسب النبوی الشریف إنما تنحصر فی أبناء فاطمة لأن النبی صلی اللَّه علیه و آله لم یعقب إلا من والدها، و أما بنوعلی من غیر السیدة فاطمة و بنوعقیل و جعفر و العباس، فإنهم من آل هاشم، جدهم وجد النبی صلی اللَّه علیه و آله، ولیسوا من آل الرسول‌صلی اللَّه علیه و آله لأن نسبهم لا ینتهی إلیه صلی اللَّه علیه و آله.
و منها (ثالثاً) کثرت الأقاویل من أهل الزیغ و الجهل فی أهل‌البیت، رغم آیات القرآن الکریم و أحادیث النبی صلی اللَّه علیه و آله التی تبّین فضلهم و تحض علی مودتهم و موالاتهم و تنفر من بغضهم و کرههم، و استمر ذلک منذ العصر الإسلامی و الأول، ثم ازدادت طغیاناً بمرور الأیام، و الإنحراف عن الإیمان، فاستفحل الداء و قل الدواء حتی أصبح الحدیث عن ذلک فی السر و العلن مثال الخذلان من طرق کل مفتون فی دینه و إیمانه، فصار الإیقاع فی ذریة النبی صلی اللَّه علیه و آله شهوة لکل مخذول، سهلاً من غیر حیاء و لا إیمان، حتی أصبحت المواجهة بین سفهاء الأحلام من العامة و بین ذریته صلی اللَّه علیه و آله، فأول ما ینکرون علیهم انتسابهم للنبی صلی اللَّه علیه و آله وجهاً لوجه فی جدال عنیف و شاق، متمسکین بسفسطه الجهلاء بأن النبی صلی اللَّه علیه و آله لم یخلف ذکراً حتی تکونوا أنتم من أبنائه، و هی کلمه حق أرید بها باطل، أو یحقدون علیهم أن أنعم اللَّه علیهم، فشرفهم بالانتساب إلی أشرف ولد آدم. و سید الأنبیاء و المرسلین، فجعلهم من ذریة نبیّه الکریم، و أکرمهم بالانتساب إلی رسول العظیم فکانوا بضعة منه، صلی اللَّه علیه و آله و سلم، و لیذکر هؤلاء و أولئک أن بغض أهل‌البیت آفة فی الدین، فلیتب إلی اللَّه من یجد فی نفسه شیئاً علیهم، و لیحذر علی دینه الذی هو عصمة أمره، حتی فیمن تظهر علیه الخطیئة منهم، و إنه قلما یطول أمره منحرفاً عن الصواب، لأن ذلک إنما هو حظ البشریة من کل مؤمن، فإذا کانت النطفه الطاهرة محفوظة غیر مشوبة عما سواها فلا بد من أن ترجع إلی أصلها الطیب الطاهر، و قد قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله «و الذی نفسی بیده لا یبضغنا أهل‌البیت أحد إلا أدخله اللَّه النار»، و روی عن الحسن علیه‌السلام أنه قال لمعاویه بن خدیج: یا معاویة إیاک و فضغنا، فإن رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله قال: لا یبغضنا أحد و لا یحسدنا أحد إلا زید یوم القیامة عن الحوض بسیاط من نار».

[ صفحه 37]

و منها (اربعاً) أن الشریف أو السید هو من ینتسب من جهة أبیه إلی ذریة الإمام الحسن أو الإمام الحسین، و قد أخطأ البعض حین نسبوا هذا اللقب الکریم إلی کل من ینتسب إلی بنی‌هاشم الکرام، سواء أکان حسنیاً أو حسینیاً أو علویاً من ذریة محمد بن الحنفیة و غیره من أبناء الإمام علی بن أبی‌طالب، أو جعفریاً أو عباسیاً، و لهذا نجد تاریخ الحافظ الذهبی مشحوناً فی التراجم بذلک، کأن یقول: الشریف العباسی أو الشریف العقیلی أو الجعفری نسبه إلی العباس عن النبی صلی اللَّه علیه و آله أو عقیل أو جعفر ولدی أبی‌طالب بن عبد المطلب بن هاشم، صحیح أن بنی‌هاشم هم فی الذروة من قریش بنص الحدیث الشریف لقد روی القاضی عیاض فی الشفا عن أم‌المؤمنین عائشة رضی اللَّه عنه عن النبی صلی اللَّه علیه و آله أنه قال: «أتأنی جبریل علیه‌السلام فقال: قلبت الأرض مشارقها و مغاربها فلم أر رجلاً أفضل من محمد و لم أر بنی أب أفضل من بنی‌هاشم»، ولکنه صحیح کذلک أن شرف الحسن و الحسین مستمد من فاطمة بضعة رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و من ثم فهما بالتالی بضعة من بضعة رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، و قد روی ابن شهرآشوب فی مناقبه: جاء الإمام أبوحنیفة لیسمع من الإمام جعفر الصادق، فجزع إلیه جعفر یتوکأ علی عصا فقال له أبوحنیفه: یا ابن رسول‌اللَّه لم تبلغ من السن ما تحتاج معه إلی العصا، قال هو کذلک، لوکنها عصا رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله أردت التبرک بها، فوثب أبوحنیفه إلیه و قال: أقبلها یا ابن رسول‌اللَّه، فحسر أبوعبداللَّه (جعفر الصادق) عن ذراعیه و قال له: واللَّه لقد علمت أن هذا بشر رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، و أن هذا من شعره، فما تقبله، و تقبل العصا»، و هذا یعنی أن ذریة الحسن و الحسین إنما هم من بضعة رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله أشرف ولد آدم علی الإطلاق، و لیس بنی‌هاشم فحسب کما جاء فی الأحادیث النبویة الشریفة، و علی أی حال، فلقد استمر لقب «الشریف» و «السید» یحمله کل من ینتسب إلی بنی هاشم، فلما ولی الفاطمیون الحکم فی مصر قصروه علی أبناء الحسن و الحسین ولدی الإمام علی من السیدة فاطمة الزهراء بنت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، و استمر الأمر کذلک بمصر حتی الآن، عرفا مطرداً فی مصر و فی غیرها من أنحاء العالم الإسلامی.

[ صفحه 39]

یری العلماء أن هناک کثیراً من آیات القرآن الکریم إنما تشیر إلی أفضل أهل‌البیت و (ذلک فضل اللَّه یؤتیه من یشاء و اللَّه ذو الفضل العظیم)، و من هذه الآیات (أولاً) آیة الأحزاب 33، یقول تعالی: (إنما یرید اللَّه لیذهب عنکم الرجس أهل‌البیت و یطهرکم تطهیرا)، و هذا الآیة، فیما یری جمهور العلماء، أنها منبع فضائل أهل‌البیت لا شتمالها علی غرر مآثرهم و اعتناء الباری عزوجل بهم حیث أنزلها فی حقهم و یقول العارف باللَّه «میحی الدین بن عربی» فی الباب 29 من الفتوحات: و لما کان رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله عبداً محضاً قد طهره اللَّه و أهل بیته تطهیراً، و أذهب عنهم الرجس، فلا یضاف إلیهم إلا مطهر، فأهل البیت الشریف هم المطهرون، بل هم عین الطاهرة، و هکذا یدخل أبناء فاطمة، رضی اللَّه عنها کلهم إلی یوم القیامة فی حکم هذا الآیة من الغفر، فهم المطهرون اختصاصاً من اللَّه، و عنایة بهم، لشرف سیدنا محمد صلی اللَّه علیه و آله و سلم و عنایة اللَّه به، و لا یظهر حکم هذا الشرف لأهل‌البیت، إلا فی الدار الآخرة، فإنهم یحشرون مغفوراً لهم، و أما فی الدنیا فمن أتی منهم حدّاً أقیم علیه، لقوله صلی اللَّه علیه و آله «لو أن فاطمة بنت محمد سرقت لقطعت یدها»، و قد أعاذها اللَّه تعالی من ذلک. و منها (ثانیاً) آیه الشوری 23،یقول تعالی: (قل لا أسألکم علیه أجراً إلا الموادة فی القربی)، و روی الإمام أحمد.

[ صفحه 40]

فی المناقب و الطبرانی فی الکبیر و ابن أبی‌حاتم فی تفسیره و الحاکم من مناقب الشافعی و الواحدی فی الوسیط عن ابن عباس أنه قال: لما نزلت هذا الآیة قالوا «یا رسول‌اللَّه من قرابتک هؤلاء الذین وجبت علینا مودتهم، قال: علی و فاطمة و إبناهما»، و یشهد له ما أخرجه الثعلبی فی تفسیره عن ابن عباس قال: «و من یقترف حسنه نزد له فیها حسناً» قال المودة لآل محمد صلی اللَّه علیه و آله، و أخرج البزار و الطبرانی عن الحسن ابن علی علیه‌السلام فی حدیث طویل، ذکر فیه قوله «و أنا من أهل‌البیت الذین افترض اللَّه عزوجل موالاتهم فقال فیما أنزل علی محمد صلی اللَّه علیه و آله (قل لا أسألکم علیه أجراً إلا المودة فی القربی)، و فی روایه «و أنا من أهل‌البیت الذین افترض اللَّه مودتهم علی کل مسلم، و أنزل فیهم (قل لا أسألکم علیه أجراً إلا المودة فی القربی) و من یقترف حسنة نزد له فیها حسناً و اقتراف الحسنة مودتنا أهل‌البیت،و أخرج الإمام أحمد «و من یقترف حسنة نزد له فیها حسناً، قال الحسنة مودة آل محمد صلی اللَّه علیه و آله و کان قوله تعالی: (قل لا أسألکم علیه أجراً إلا المودة فی القربی) من الممیزات التی اختص اللَّه تعالی بها نبیه صلی اللَّه علیه و آله، فقد قالت الرسل لأممهم.
(قل ما سألتکم من أجر فهو لکم، أن أجری إلا علی اللَّه) (سبأ آیة 47)، فتعیّن علی أمته- کما یقول الأستاذ الملطاوی- أداء ما أوجبه اللَّه علیهم من أجر التبیلغ، فوجب علیهم حب قرابة رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و أهل بیته الطاهرین، و جعله باسم «المودة» وهو الثبات علی المحبة.
و منها (ثالثاً) آیة الأحزاب 56، قال تعالی: (أن اللَّه و ملائکته یصلون علی النبی یا أیها الذین أمنوا صلوا علیه و سلموا تسلیما)، روی البخاری فی صحیحه عند تفسیر هذه الآیة عن کعب بن عجزه قال، قیل یا رسول‌اللَّه أما السلام علیک فقد عرفناه، فکیف الصلاة؟ قال، قالوا: اللهم صل علی محمد و علی آل محمد، کما صلیت علی آل إبراهیم إنک حمید مجید، اللهم بارک علی محمد و آل محمد، کما بارکت علی آل إبراهیم إنک حمید مجید» و عن أبی‌سعید الخدری قال: قلنا یا رسول‌اللَّه هذا التسلیم، فکیف نصلی علیک، قال قولوا: اللهم صل علی محمد عبدک و رسولک، کما صلیت علی آل إبراهیم، و بارک علی محمد و علی آل محمد، کما

[ صفحه 41]

بارکت علی إبراهیم، قال أبوصالح عن اللیث: علی محمد و علی آل محمد، کما بارکت علی آل إبراهیم، و عن یزید، و قال: «کما صلیت علی إبراهیم، و بارک علی محمد و ال محمد، کما بارکت علی إبراهیم و آل إبراهیم». و روی ابن أبی‌حاتم عن کعب بن عجزه قال: «لما نزلت (إن اللَّه و ملائکته یصلون علی النبی یا أیها الذین آمنوا صلو علیه و سلموا تسلیما)، قال، قلنا یا رسول‌اللَّه قد علمنا السلام علیک، فکیف الصلاة علیک، قال، قالوا: اللهم صل علی محمد و آل محمد، کما صلیت علی إبراهیم و آل إبراهیم إنک حمید مجید»، و روی مسلم و أبوداود و الترمذی و النسائی عن أبی‌مسعود الأنصاری قال: «أتانا رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و نحن فی مجلس سعد بن عبادة، فقال له بشیر بن سعد أمرنا اللَّه أن نصلی علیک یا رسول‌اللَّه، فکیف نصلی علیک، قال فسکت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله حتی تمنینا أنه لم یسأله، ثم قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله قالوا: اللهم صل علی محمد و علی آل محمد، کما صلیت علی إبراهیم، و بارک علی محمد و علی آل محمد، کما بارکت علی آل إبراهیم فی العابدین إنک حمید مجید، و السلام کما قد علمتم».
و فی هذا دلیل علی أن الأمر بالصلاة علی آل محمد، مراد من الآیة، و إلا لما سألوا عن الصلاة علی أهل‌البیت عقب نزولها، و لم یجابوا بما ذکر، علی أنه صلی اللَّه علیه و آله أقام أهل‌البیت مقام نفسه فی ذلک، ذلک لأن القصد من الصلاة علیه صلی اللَّه علیه و آله أن ینیله مولاه عزوجل من الرحمة المقرونة بتعظیمه بما یلیق به، و من ذلک ما یقیضه عزوجل منه علی أهل‌بیته، فإنه من جملة تعظیمه و تکریمه صلی اللَّه علیه و آله، و یؤید ذلک ما جاء من طرق أحادیث الکساء من قوله صلی اللَّه علیه و آله «اللهم هؤلاء آل محمد فاجعل صلواتک و برکاتک علی آل محمد»، و قد روی الإمام أحمد و الترمذی و الطبرأنی و أبویعلی عن أم سلمه، زوج النبی صلی اللَّه علیه و آله أن رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله قال لفاطمة: إئتنی بزوجک و ابنیک فجاءت بهم، فألقی علیهم رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله کساء کان تحتی خیبریاً- أصبناه من خیبر- ثم قال «اللهم هؤلاء آل محمد علیه‌السلام فاجعل صلواتک و برکاتک علی آل محمد، کما جعلتها علی آل إبراهیم، إنک حمید

[ صفحه 42]

مجید»، و روی عنه صلی اللَّه علیه و آله أنه قال: «اللهم إنهم منی و أنا منهم فاجعل صلواتک و برکاتک علیهم».
و منها (رابعاً) آیة (103) آل عمران، قال تعالی: (و اعتصموا بحبل اللَّه جمیعاً)، قال ابن حجر الهیثمی فی صواعقه، أخرج الثعلبی فی تفسیره عن جعفر الصادق أنه قال: نحن حبل اللَّه الذی قال اللَّه فیه (و اعتصموا بحبل اللَّه جمیعاً و لا تفرقوا) و منها (خامساً) آیة النساء(59)، قال تعالی: (أطیعوا اللَّه و الرسول و أولی الأمر منکم)، قال ابن شهر آشوب فی المناقب: دخل الحسن بن صالح بن حی علی الإمام جعفر الصادق فقال: یا ابن رسول‌اللَّه ما تقول فی قوله تعالی: (أطیعوا اللَّه و أطیعوا الرسول و أولی الأمر منکم)، من أولی الأمر الذین أمر اللَّه بطاعتهم، قال العلماء، فلما خرجوا قال الحسن: ما صنعنا شیئاً، ألا سألناه: من هؤلاء العلماء فرجعوا إلیه فسألوه فقال: الأئمه منا أهل‌البیت، و منها (سادساً) آیة الصافات (130)، قال تعالی: (سلام علی آل یاسین) نقل جمع من المفسرین عن ابن عباس أن المراد آل محمد صلی اللَّه علیه و آله، و أکثر المفسرین علی أن المراد إلیاس علیه‌السلام، و منها (سابعاً) آیة الصافات (24) قال تعالی: (و قفوهم إنهم مسؤولون)، قال الواحدی مسؤولون عن ولایة أهل‌البیت، و یعضده ما أخرجه الدیملی عن أبی‌سعید الخدری أن النبی صلی اللَّه علیه و آله قال فی قوله تعالی: (و قفوهم إنهم مسئوولون)، قال مسؤولون عن ولایة علی و أهل‌البیت.
و منها (ثامناً) آیة النساء (54) قال تعالی: (أم یحسدون الناس علی ما آتاهم اللَّه من فضله)، أخرج أبوالحسن المغازلی عن الإمام محمد الباقر أنه قال فی هذه الآیة «نحن الناس»، و منها (تاسعاً) آیة (82) طه: قال تعالی: (و أنی لغفار لمن تاب و آمن و عمل صالحاً ثم اهتدی)، قال ثابت البنانی: اهتدی إلی ولایة أهل‌البیت، کما روی ذلک عن الإمام الباقر أیضاً، و منها (عاشراً) آیة الضحی (5)، قال تعالی: (و لسوف یعطیک ربک فترضی)، أخرج أن جریر فی تفسیره و غیره عن ابن عباس قال رضی محمد صلی اللَّه علیه و آله «أن لا یدخل أحد من أهل بیته النار»، و أخرج ابن کثیر فی تفسیره عن السدی عن ابن عباس «من رضا محمد صلی اللَّه علیه و آله أن لا یدخل أحد من أهل بیته النار»، قال الحسن: «یعنی بذلک الشفاعة» و هکذا قال الإمام أبو

[ صفحه 43]

جعفر الباقر، وروی أبوبکر عن أبی‌شیبه عن عبداللَّه، قال قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله «إنا أهل بیت اختار اللَّه لنا الآخره علی الدنیا، فلسوف یعطیک ربک فترضی)».
و روی الإمام القرطبی فی «الجامع لأحکام القرآن» عن الإمام علی، رضی اللَّه عنه، و کرم اللَّه وجهه فی الجنة، لأهل العراق: إنکم تقولون إن أرجی آیة فی کتاب اللَّه تعالی: (قل یا عبادی الذین أسرفوا علی انفسهم لا تقنطوا من رحمةاللَّه) (الزمر: آیة 53)، و لکنا أهل‌البیت نقول: إن أرجی آیة فی کتاب اللَّه قوله تعالی: (و لسوف یعطیک ربک فترضی)، و فی الحدیث: لما نزلت هذه الآیة قال النبی صلی اللَّه علیه و آله «إذا لا أرضی و واحد من أمتی فی النار».
و منها (حادی عشر) آیة الانفال (41)، قال تعالی: (و اعملوا أنما غنمتم من شی‌ء فإن اللَّه خمسه و للرسول ولذی القربی و الیتامی و المساکین و ابن السبیل)، و قد اتققت المذاهب الإسلامیة علی أن المراد بالقربی إنما هم أهل رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و أن لهم سهماً فی الغنیمة»، و منها (ثانی عشر)آیة 36 من النور، قال تعالی: (فی بیوت أذن اللَّه أن ترفع و یذکر فیها اسمه یسبح له فیها بالغدو و الآصال)، قرأ رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله هذه الآیة، فقال إلیه رجل و قال: أی بیوت هذه یا رسول‌اللَّه، فقال: بیوت الأنبیاء، فقال إلیه أبوبکر و قال یا رسول‌اللَّه: هذا البیت منها، و أشار إلی بیت علی و فاطمة، فقال الرسول صلی اللَّه علیه و آله: «نعم من أفضلها».

ورد الکثیر من أحادیث رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله التی تبین فضل أهل‌البیت و تحض المسلمین علی مودتهم و موالاتهم، و تنفر من بغضهم و کراهیتهم، بل و تعلن بوضوح و جلاء أن حب آل النبی صلی اللَّه علیه و آله من حبه، و أن یغضهم من بضغه، و أنه لا أمل لمن یکره آل النبی صلی اللَّه علیه و آله فی رضاه فی الدنیا و شفاعته فی الأخرة، و أن مصیره جهنم و بئس المصیر، و العیاذ باللَّه، و من هذه الأحادیث النبویة الشریفة (أولاً) قال الفخر الرازی، نقل الزمخشری فی الکشاف، و القرطبی فی الجامع لاحکام القرآن عن النبی صلی اللَّه علیه و آله أنه قال: من مات علی حب آل محمد مات شهیداً، ألا و من مات علی حب آل محمد مات مغفوراً له، ألا و من مات علی حب آل محمد مات تائباً، ألا

[ صفحه 44]

و من مات علی حب آل محمد مات مومناً مستکمل الإیمان، ألا و من مات علی حب آل محمد بشره ملک الموت بالجنة، ثم منکر و نکیر، ألا و من مات علی حب آل محمد یزف إلی الجنة کما تزف العروس إلی بیت زوجها، ألا و من مات علی حب آل محمد محمد فتح له فی قبره بابان إلی الجنة، ألا و من مات علی حب آل محمد جعل اللَّه قبره مزار ملائکة الرحمه، ألا و من مات علی حب آل محمد مات علی السنة و الجماعة، ألا و من مات علی بغض آل محمد، جاء یوم القیامة مکتوباً بین عینیه: آیس من رحمةاللَّه، ألا و من مات علی بغض آل بغض آل محمد، مات کافراً، ألا و من مات علی بغض آل محمد لم یشم رائحة الجنة ألا و من مات علی بغض آل محمد فلا نصیب له فی شفاعتی».
ومنها (ثانیاً) روی الدیلمی و الطبرانی فی المعجم الکبیر، و أبوالشیخ، و ابن حبان فی صحیحه، و البیهقی مرفوعاً عن النبی صلی اللَّه علیه و آله أنه قال:«لا یؤمن عبد حتی أکون أحب إلیه من نفسه، و تکون عترتی أحب إلیه من عترته، و أهلی أحب إلیه من أهله، و ذاتی أحب إلیه من ذاته»، و منها (ثالثاً) أن عمته صفیة شکت إلیه أن رجلاً قال لها: أن قرابة محمد لن تغنی عنک من اللَّه شیئاً، فبکت، فسمع رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله صوتها فخرج و قال صلی اللَّه علیه و آله: ما بال أقوام یزعموم أن قرابتی لاتنفع، إن کل سبب و نسب ینقطع یوم القیامة إلا سببی و نسبی، و إن رحمی موصولة فی الدنیا و الآخرة.
و روی الدیملی عن عمار و أبی‌هریره قالوا: قدمت درّة بنت أبی‌لهب المدینة مهاجرة، فنزلت فی دار رافع بن المعلی، فقال لها نسوة جلسن إلیها من بنی زریق: ابنه أبی‌لهب الذی أنزل اللَّه فیه (تبت یدا أبی‌لهب) فما یغنی هجرتک، فأتت دّرة رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله فکبت و ذکرت ما قلن لها، فسکنها و قال: إجلسی ثم صلی بالناس الظهر، ثم جلس علی المنبر ساعه، ثم قال: «یا أیها الناس، مالی أؤذی فی أهلی، فواللَّه أن شفاعتی تنال قرابتی، حتی أن صداء و حکم و حاء و سلهب، لتنالها یوم القیامة». و روی الحاکم عن علی بن الحسین أن عمر بن الخطاب رضی اللَّه عنه خطب إلی علی رضی اللَّه عنه أم کلثوم و قال أنکحنیها فقال علی أنی أرصدها لابن

[ صفحه 45]

أخی عبداللَّه بن جعفر، فقال عمر أنکحینها ما من الناس أحد یرصد من أمرها ما أرصده، فأنکحه علی، فأتی عمر المهاجرین فقال: ألا تهئنونی، فقالوا بمن یا أمیرالمؤمنین، فقال بأم کلثوم بنت علی وابنة فاطمة بنت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، أنی سمعت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله یقول: کل نسب سبب ینقطع یوم القیامة، إلا ما کان من سببی و نسبی، فأحببت أن یکون بینی و بین رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله نسب و سبب». و منها (اربعا) روی البخاری و الإمام أحمد عن أبی‌بکر الصدیق أنه قال: «أیها الناس ارقبوا محمداً صلی اللَّه علیه و آله فی أهل بیته و احفظوه فیهم» و روی البخاری فی صحیحه من حدیث عائشة قالت، قال أبوبکر «و الذی نفسی یده لقرابة رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله أحب إلی أن اصل من قرابتی». و منها (خامساً) أخرج أبویعلی عن سلمة بن الأکوع عن النبی صلی اللَّه علیه و آله أنه قال: «النجوم أمان لأهل السماء، و أهل بیتی أمان لأمتی من الاختلاف، و فی روایة لابن أبی‌شیبه و مسدد و الحکیم و الطبرانی فی الکبیر و ابن عساکر عن سلمه بن الأکوع: النجوم أمان لأهل السماء، و أهل بیتی أمان لأمتی»، و فی روایة للإمام أحمد: فإذا ذهبت النجوم، ذهبت السماء، و إذا ذهب أهل‌بیتی ذهب أهل الأرض، و فی روایة: «فإذا هلک أهل‌بیتی جاء أهل الأرض من الآیات ما کانوا یوعدون»، و یری ابن أبی‌بکر الشملی ربما کان المراد العلماء منهم الذین نهتدی بهم کما یهتدی بنجوم السماء، ثم ربط بین الآیة الکریمة (و ما کان اللَّه لیعذبهم و أنت فیهم) و أن سیاق الأحادیث یشیر إلی وجود الخیر فی أهل البیت و أنهم أمان لأهل الأرض.
و منها (سادساً) أخرج الحاکم عن أنس أن رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله قال: و عدنی ربی فی أهل‌بیتی، من أقر منهم للَّه تعالی بالتوحید، ولی بالبلاغ، أن لا یعذبهم، و منها (سابعاً) أخرح ابن عدی و الدیملی عن علی رضی اللَّه عنه أن رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله قال: أثبتکم علی الصراط أشدکم حباً لأهل بیتی، و منها (ثامناً) أخرج الترمذی و ابن ماجه و الحاکم أن رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله قال: أنا حرب لمن حاربهم، سلم لمن سالمهم» (یعنی علی و فاطمة و الحسن و الحسین)، و منها (تاسعاً) أخرج الدیلمی عن أبی‌سعید الخدری أن رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله قال: غضب اللَّه علی من آذانی فی عترتی، و منها

[ صفحه 46]

(عاشراً) و أخرج ابن سعد عن النبی صلی اللَّه علیه و آله أنه قال: «استوصوا بأهلی خیراً، فإنی أخاصمکم عنهم غداً، و من أکن خصمه أخصمه، و من أخصمه دخل النار، و من خفظنی فی أهل‌بیتی فقد اتخذ عند اللَّه عهداً»، و منها (حادی عشر) أخرج ابن سعد عن النبی صلی اللَّه علیه و آله أنه قال: أنا و أهل بیتی شجرة من الجنة، و اغصانها فی الدنیا، فمن شاء اتخذ إلی ربه سبیلا، و منها (ثانی عشر) أخرج الدیلمی عن النبی صلی اللَّه علیه و آله أنه قال: «ادبوا أولادکم علی ثلاث خصال، حب نبیکم، و حب أهل‌بیته، و علی قراءه القرآن، فان حمله القرآن فی ظل اللَّه، یوم لا ظل إلا ظله مع أنبیائه و أصفیائه».
و منها (ثالث عشر) أخرج ابن عساکر عن علی رضی اللَّه عنه عن النبی صلی اللَّه علیه و آله أنه قال: من صنع إلی أهل بیتی یداً کافأته علیها یوم القیامة، و روی الدیلمی عن علی قال قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله: «أربعة أنا شفیع لهم یوم القیامة، المکرم لذریتی، والقاضی لهم حوائجهم، و الساعی لهم فی أمور دینهم عندما اضطروا الیه، و المکرم لهم بقلبه و لسانه»، و منها (رابع عشر) اخرج الإمام أحمد و الحاکم عن المسور بن مخرمه أن النبی صلی اللَّه علیه و آله قال: فاطمة بضعة منی یغضبنی ما یغضبها، و یبسطنی ما یبسطها، و أن الأنساب تنقطع یوم القیامة غیر نسبی و صهری»، و منها (خامس عشر) أخرج البزار و أبویعلی و الطبرأنی و الحاکم عن ابن مسعود أن النبی صلی اللَّه علیه و آله قال: «أن فاطمة احصنت فرجها فحرمها اللَّه و ذریتها علی النار»، و منها (سادس عشر) روی الإمام أحمد و الطبرأنی و الهیثمی و المحب الطبری عن قره قال: سمعت ابا رجاء یقول لا تسبوا علیا و لا أهل‌البیت أن جارا لنا من بنی الهجیم قد من الکوفه، فقال: «الم تروا هذا الفاسق بن الفاسق، أن اللَّه قتله، یعنی الحسین علیه السلام، قال فرماه اللَّه بکوکبین فی عینه فطمس اللَّه بصره».
و منها (سابع عشر) روی الإمام أحمد فی المسند و الفضائل عن أبی‌سعید الخدری قال قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله: أنی قد ترکت فیکم ما أن أخذتم به لن تضلوا بعدی: الثقلین، واحد منهما أکبر من الآخر، کتاب اللَّه حبل ممدود من السماء إلی الأرض، و عترت أهل‌بیتی، ألا و إنهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض، قال: «انظروا کیف تخلفونی فیهما» و فی روایه الترمذی فی السنن عن زید بن أرقم قال

[ صفحه 47]

قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله: «إنی تارک فیکم ما أن تمسکتم به لن تضلوا بعدی، أحدهما أکبر من الآخر، کتاب اللَّه حبل ممدود من السماء إلی الأرض، و عترتی أهل بیتی، و لن یتفرقا حتی یراد علی الحوض، فانظروا کیف تخلفونی فیهما». و فی روایة للقاضی عیاض عنه صلی اللَّه علیه و آله أنه قال: «أنی تارک فیکم ما أن اخذتم به لم تضلوا، کتاب اللَّه و عترتی أهل بیتی، فانظروا کیف تخلفونی فیهما»، و فی روایة للترمذی عن جابر بن عبداللَّه قال: رایت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله فی حجته یوم عرفه، و هو علی نافته القصواء یخطب فسمعته یقول: یا ایها الناس، أنی ترکت فیکم ما أن اخذتم به لن تضلوا: کتاب اللَّه، و عترتی أهل‌بیتی، و فی روایه صحیح مسلم عن زید بن ارقم أنه قال: ایها الناس، فانما انا بشر یوشک أن یاتینی رسول‌ربی فاجیب، و انا تارک فیکم ثقلین، اولهما کتاب اللَّه تعالی، فیه الهدی و النور، فخذوا بکتاب اللَّه و استمسکوا به، فحث علی کتاب اللَّه عزوجل و رغب فیه، ثم قال: و أهل بیتی، اذکرکم اللَّه فی أهل بیتی (ثلاث مرات)، و قد سمی الرسول صلی اللَّه علیه و آله القرآن و أهل بیته ثقلین، و الثقل کل نفیس خطیر مصون، و هما کذلک، اذ أن کلا منهما معدن العلوم اللدنیه و الحکم العلمیه و الاحکام الشرعیه.
و منها (سابع عشر) أخرج الإمام أحمد و ابن أبی‌عاصم و البیهقی و الطبرانی و الحاکم و ابن عساکر و السیوطی و المحب الطبری عن عائشة رضی اللَّه عنها قالت قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله: «قال لی جبریل یا محمد: قلبت الأرض مشارقها و مغاربها فلم أجد ولد أب خیر من بنی‌هاشم»، و فی روایة للقاضی عیاض فی الشقاء «قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله أتانی جبریل علیه‌السلام، فقال:قلبت مشارق الأرض و مغاربها فلم أر رجلاً أفضل من محمد، و لم أر بنی أب أفضل من بنی‌هاشم»، و منها (ثامن عشر) روی الإمام أحمد و المحب الطبری عن أبی‌سعید الخدری قال قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله: «من أبغضنا أهل‌البیت فهو منافق»، و منها (تاسع عشر) روی الإمام أحمد و الهیثمی و ابن المنذر و ابن أبی‌حاتم و ابن مردویة و السیوطی و الطبرأنی عن سعید بن جبیر عن ابن عباس قال: لما نزلت. (قل لا أسألکم علیه أجراً إلا المودة فی القربی)،قالوا یا رسول‌اللَّه: من قرابتک هؤلاء الذین و جبت علینا مودتهم، «قال

[ صفحه 48]

علی و فاطمة و ابناها علیهم‌السلام»، و منها (عشرون) روی أحمد و الطبرانی عن أبی‌هریرة قال: نظر رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله إلی علی و الحسن و الحسین و فاطمة علیهم‌السلام، فقال: «أنا حرب لمن حاربکم، و سلم لمن سالکم»، و فی روایة لأحمد و الترمذی عن زید بن ارقم أن رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله قال لعلی و فاطمة و الحسن و الحسین: أنا حرب لمن حاربتم، و سلم لمن سالمتم» و منها (واحد و عشرون) روی الإمام أحمد فی المسند و الفضائل و الترمذی عن علی أن رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله أخذ بید الحسن و الحسین فقال: «من احبنی و احب هذین و أباهما و أمهما کان معی فی درجتی یوم القیامة»، و منها (اثنان و عشرون) اخرج ابن عساکر عن انس عن النبی صلی اللَّه علیه و آله أنه قال: «لا یقومن أحد من مجلسه إلا للحسن أو للحسین أو لم ینهما، و مهها (ثلاثه و عشرون) أخرج الطبرأنی عن أبی‌أمامه أن رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله: «یقوم الرجل لاخیه من مجلسة إلا بنی‌هاشم لا یقومون لأحد» و منها (أربع و عشرون) أخرج الترمذی فی السنن عن جمیع بن عمیر التیمی قال: «دخلت و معی عمتی علی عائشة فسئلت: أی الناس کان احب إلی رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله: قالت: فاطمة، فقیل من الرجال، قالت زوجها، أن کان ما علمت صواما قواما.
و منها (خمس و عشرون) روی الطبرانی فی الکبیر عن أبی‌موسی قال قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله: أنا و علی و فاطمة والحسن و الحسین یوم القیامة فی قبه تحت العرش»، و منها (ست و عشرون) روی الدیملی عن علی قال قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله: «أول من یرد علی الحوض أهل بیتی و من أحبنی من أمتی»، و منها (سبع و عشرون) روی الطبرأنی فی الکبیر عن أم‌سلمة قالت قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله: «اللهم إلیک، لا إلی النار، أنا و أهل بیتی»، و منها (ثمان و عشرون) روی ابن عساکر عن انس قال قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله:اللهم أهل بیتی و أنا مستودعهم کل مؤمن»، و منها (تسع و عشرون) روی الخطیب و ابن عساکر عن ابن مسعود قال قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله: «خیر رجالکم علی، و خیر شبابکم الحسن و الحسین، و خیر نسائکم فاطمة»، و منها (ثلاثون) روی ابن عساکر عن علی أن رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله قال له: «یا علی، أن الإسلام عریان، لباسه التقوی، وریاشه الهدی، و زینته الحیاء، و عماده الورع،

[ صفحه 49]

و ملاکه العمل الصالح، و أساس الإسلام حبی و حب أهل بیتی»، و منها (واحد و ثلاثون) روی ابن مردویة عن علی عن النبی صلی اللَّه علیه و آله قال: فی الجنة درجة تدعی الوسیلة، فإذا سألتم اللَّه فسلوا لی الوسیلة، قالوا: یا رسول‌اللَّه من یسکن معک فیها، قال: «علی و فاطمة و الحسن و الحسین»، و منها (اثنان و ثلاثون) أخرج الحاکم عن ابن عباس أن النبی صلی اللَّه علیه و آله قال:«یا بنی عبدالمطلب أنی سالت اللَّه، أن یثبت قائلکم و یهدی ضالکم، و أن یعلم جاهلکم و أن یجعلکم جوداء رحماء، فلو أن رجلاً صفن بین الرکن و المقام فصلی وصام، ثم لقی اللَّه مبغضاً لأهل بیت محمد صلی اللَّه علیه و آله دخل النار» و فی روایة أن رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله قال: «یا بنی عبدالمطلب أنی سالت اللَّه لکم ثلاثاً، أن یثبت قائمکم، و أن یهدی ضالکن، و أن یعلم جاهلکم، و سالت اللَّه أن یجعلکم جوداء نجداء رحماء، فلو أن رجلاً صفن بین الرکن و المقام فصلی وصام، ثم لقی اللَّه و هو مبغض لأهل بیت محمد دخل النار»، و منها (ثلاث و ثلاثون) أخرج الحارث بن أبی‌أسامه عن محمد بن علی، قال: إصطرع الحسن و الحسین عند رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله فجعل رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله یقول: هی حسن، فقالت فاطمة یا رسول‌اللَّه: تعبین الحسن کأنه أحب إلیک من الحسین، قال: أن جبریل یعین الحسین، و أنا أحب أن أعین الحسن (رواه السیوطی فی الخصائص الکبری)، و منها (أربع و ثلاثون) روی أحمد و البزار و الطیالسی و الطبرأنی و أبویعلی بطرق مختلفه عن علی أنه قال: «دخل علی رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله وأنا نائم علی المنامة، فاستسقی الحسن و الحسین، قال: فقال النبی صلی اللَّه علیه و آله إلی شاة لنا بکی‌ء فحلبها فدرت،فجاء الحسن فنحاه النبی صلی اللَّه علیه و آله، فقالت فاطمة یا رسول‌اللَّه: کانه فحلبها فدرت، فجاء الحسن فنحاه النبی صلی اللَّه علیه و آله، فقالت فاطمة یا رسول‌اللَّه: کأنه أحبهما إلیک، قال لا، ولکنه استسقی قبله، ثم قال: أنی وإیاک و هذین و هذا الراقد فی مکان واحد یوم القیامة»، و منها (خمسن و ثلاثون) روی الإمام أحمد فی الفضائل و المحب الطبری فی الذخائر، قال حدثنا أحمد بن اسرائیل، قال: «رأیت فی کتاب أحمد بن محمد بن حنبل رحمةاللَّه بخط یده... قال کان الحسین بن علی یقول: من دمعتا عیناه فینا دمعه او قطرت عیناه قطره، اثواه اللَّه عز و جل الجنة».
و منها (ست و ثلاثون) روی الطبرأنی و المرویانی و ابن عساکر عن العباس ابن

[ صفحه 50]

عبدالمطلب قال قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله: «ما بال اقوام یتحدثون، فإذا راوا الرجل من أهل بیتی قطعوا حدیثهم، و الذی نفسی بیده لا یدخل قلب أمری‌ء الإیمان حتی یحبهم لله و لقرابتهم منی»، و فی روایة عن العباس قال: کنا نلقی النفر من قریش و هم یتحدثون، فیقطعون حدیثهم، فذکرنا ذلک للنبی صلی اللَّه علیه و آله فقال: «واللَّه لا یدخل قلب رجل الإیمان حتی یحبکم للَّه و لقرابتی و فی لفظ: و لقرابتکم منی» (رواه ابن عساکر و ابن النجار)، و منها (سبع و ثلاثون) ما رواه الترمذی و الحاکم و البیهقی من شعب الإیمان عن عائشة،رضی اللَّه عنها أن النبی صلی اللَّه علیه و قال: «سته لعنهم اللَّه، و کل نبی مجاب، الزائد فی کتاب اللَّه، و المکذب بقدر اللَّه، و المتسلط بالجبروت، فیعز بذلک من اذل اللَّه، و یذل من اعز اللَّه، و المکذب بقدر اللَّه، و المتسلط بالجبروت، فیعز بذلک من اذل اللَّه، و یذل من اعز اللَّه، و المستحل لحرم اللَّه، و المستحل من عترتی ما حرم اللَّه، و التارک لستنی»، و منها (ثمانیه و ثلاثون) روی الترمذی و الحاکم عن ابن عباس قال قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله: «احبوا اللَّه لما یغذوکم به من نعمه، و احبونی بحب اللَّه، و احبوا أهل بیتی بحبی»، و منها (تسع و ثلاثون) اخرج ابن سعد عن علی أنه قال: «خبرنی رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله أن اول من یدخل الجنه انا و فاطمة و الحسن و الحسین، قلت یا رسول‌اللَّه: فمحبونا، قال من ورائکم»، و منها (اربعون) و روی الحاکم فی التاریخ من حدیث أبی‌سعید رضی اللَّه عنه قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله: «ثلاث من حفظهن حفظ اللَّه له دینه و دنیاه، و من ضیعهن لم یحفظ اللَّه له شیئا: حرمه الاسلام، و حرمتی، و حرمه رحمی».
و منها (واحد و أربعون) أخرج الطبرانی فی معجمه، و البیهقی فی الدلائل، عن ابن عباس، رضی اللَّه عنهما، قال قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله: «من سره أن یحیی حیاتی، و یموت مماتی، و یسکن جنه عدن التی غرسها ربی، فلیوالی ولیاً من بعدی، و الیوال و لیه، و لیقتد بأهل بیتی من بعدی، فإنهم عترتی، خلقوا من طینتی، و رزقوا فهمی و علمی، فویل للمکذبین بفضلهم من أمتی، القاطعین فیهم صلتی، لا انالهم اللَّه شفاعتی»، و منها (اثنان و أربعون) أخرج الطبرأنی فی المعجم الکبیر عن واثلة رضی اللَّه عنه قال قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله: «اللهم إنک جعلت صلواتک و رحمتک و مغفرتک و رضوانک علی إبراهیم و آل إبراهیم، اللهم انهم منی و أنا منهم، فاجعل

[ صفحه 51]

صلواتک و رحمتک و مغفرتک و رضوانک علیّ و علیهم»، قال: یعنی علیاً و فاطمة و حسناً و حسیناً»، و منها «ثلاث و أربعون» روی الحاکم فی المستدرک عن عبدالرحمن بن أبی‌لیلی قال: لقینی کعب بن عجزه، فقال: ألا أهدی لک هدیة سمعتها من النبی صلی اللَّه علیه و آله قلت بلی، قال فأهدی إلی قال: سألنا رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله فقلنا یا رسول‌اللَّه کیف الصلاه علیکم أهل‌البیت،قال: قالوا: «اللهم صل علی محمد و علی آل محمد، کما صلیت علی إبراهیم و علی آل إبراهیم إنک حمید مجید، اللَّه بارک علی محمد و علی آل محمد، کما بارکت علی إبراهیم و علی آل إبراهیم، إنک حمید مجید».
و منها (أربع و أربعون) روی الترمذی فی السنن عن حذیفة قال: «سألتنی أمی متی عهدک، تعنی بالنبی صلی اللَّه علیه و آله فقلت: ما لی به عهد منذ کذا و کذا، فنالت منی لها فقلت: دعینی آتی النبی صلی اللَّه علیه و آله فاصلی معه المغرب، و أسأله أن یستغفر لی ولک فاتیت النبی صلی اللَّه علیه و آله فصلیت معه المغرب، فصلی حتی صلی العشاء، ثم انفلت فتبعته فسمع صوتی فقال: من هذا حذیفة، قلت نعم، قال: ما حاجتک غفر اللَّه لک و لا مک، ثم قال: «أن هذا ملک لم ینزل الأرض قط قبل هذه اللیلة، استاذن ربه أن یسلم علی و یبشرنی بان فاطمة سیدة نساء أهل الجنه، و أن الحسن و الحسین سید شباب أهل الجنة»: و منها (خمس و اربعون) روی ابن جریر عن أبی‌ذر قال قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله: «أنما مثل أهل بیتی فیکم کسفینة نوح، من رکبها نجا، و من تخلف عنها هلک»، و مثل باب حطبه فی بنی‌اسرائیل» (رواه الطبرانی فی الکبیر)، و فی روایة للحاکم عن حنش الکنانی قال سمعت أباذر، و هو آخذ بباب الکعبة یقول:سمعت النبی صلی اللَّه علیه و آله یقول: «ألا أن مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینه نوح من قوله، من رکبها نجا، و من تخلف عنها غرق». و منها (ست و أربعون) اخرج الطبرانی فی الأوسط عن الحسن بن علی، رضی اللَّه عنهما، أنه قال: «إلزموا مودتنا أهل‌البیت، فإنه من لقی اللَّه عزوجل و هو یودنا، دخل الجنة بشفاعتنا، والذی نفسی بیده، لا ینفع عبداً عمله إلا بمعرفة

[ صفحه 52]

حقنا»، و روی الحاکم فی المستدرک عن أبی‌سعید الخدری رضی اللَّه عنه قال قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله: والذی نفسی بیده لا یبغضنا أهل‌البیت أحد، إلا أدخله اللَّه النار»، و روی الطبرانی عن السید الحسن رضی اللَّه عنه لا یبغضنا أحد، و لا یحسدنا أحد، إلا ذید یوم القیامة عن الحوض بسیاط من نار».

[ صفحه 53]

و انطلاقاً من کل ما تقدم من شواهد من الکتاب و السنة، فلقد اتفق علماء المسلمین علی أن اللَّه تعالی، المنعم الکریم، قد تفضل، سبحانه و تعالی، علی أهل‌بیت نبیه الکریم صلی اللَّه علیه و آله بخصائص اختصهم بها، و بنعم أنعمها علیها [3] . إکراماً لنبیه و حبیبه سیدنا و مولانا وجدنا محمد رسول‌اللَّه، صلی اللَّه علیه و آله و سلم، لعل من أهمها:

کان من کرامة أهل‌البیت عند اللَّه تعالی، أن جعل الصلاة علیهم مقرونة بالصلاة علی جدهم العظیم، سید الأولین و الآخرین، و أفضل الأنبیاء و المرسلین صلی اللَّه علیه و آله و سلم فی کل تشهد، و قد أشرنا من قبل إلی أن الصحابی

[ صفحه 54]

الجلیل بشیر بن سعد الأنصاری بعد نزول الآیة الکریمة (أن اللَّه و ملائکته یصلون علی النبی، یا أیها الذین آمنوا صلوا علیه و سلموا تسلیما) سأل قائلاً: یا رسول‌اللَّه أمرنا أن نصلی علیک، فکیف نصلی علیک، فقال صلی اللَّه علیه و آله قولوا: «اللهم صل علی محمد و علی آل محمد، کما صلیت علی إبراهیم،و بارک علی محمد و علی آل محمد، کما بارکت علی إبراهیم و علی آل إبراهیم فی العالمین إنک حمید مجید، والسلام کما قد علمتم».
و روی البخاری عند تفسیر آیة الأحزاب (56) (أن اللَّه و ملائکتة یصلون علی النبی یا أیها الذین آمنوا صلوا علیه و سلموا تسلیما) عن کعب ابن عجزه قال: قیل یا رسول‌اللَّه، أما السلام علیک فقد عرفناه، فکیف الصلاة، قال: قولوا: «اللهم صلی علی محمد و علی آل محمد، کما صلیت علی إبراهیم إنک حمید مجید، اللهم بارک علی محمد و آل محمد، کما بارکت علی آل إبراهیم، إنک و روی البخاری عن أبی‌سعید الخدری رضی اللَّه عنه قال قلنا: یا رسول‌اللَّه هذا السلام،و کما صلیت علی آل إبراهیم، و بارک علی محمد و علی آل محمد کما بارکت علی آل إبراهیم».
و روی مسلم فی صحیحه عن أبی‌مسعود الأنصاری قال: أتانا رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و نحن فی مجلس سعد بن عبادة، فقال له بشر بن سعد: أمرنا اللَّه أن نصلی علیک یا رسول‌اللَّه فکیف نصلی علیک؟ قال فسکت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله حتی تمنینا أنه لم یساله، ثم قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله: قولوا: اللهم صل علی محمد و علی آل محمد، کما صلیت علی آل إبراهیم، و بارک علی محمد و علی آل محمد، کما بارکت علی آل إبراهیم فی العالمین إنک حمید مجید، و السلام کما قد علمتم» (أخرجه مسلم أبوداود و الترمذی و النسائی)، و من هنا ذهب الإمام الشافعی، کما یقول ابن کثیر فی تفسیره، إلی أنه یجب علی المصلی أن یصلی علی رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله فی التشد الاخیر، فان ترکه لم تصح صلاته.
و هکذا بیّن النبی صلی اللَّه علیه و آله أن أمر اللَّه تعالی إلی الامه بالصلاة علیه، إنما یشمل

[ صفحه 55]

الأمر کذلک بالصلاة علی أهل بیته فی کل تشهد، و فی کل صلاة، و کفی بهذا تعظیماً و تشریفاً و توقیراً، ذلک لأن هذا یعنی أن اللَّه قد قضی بأن مقام أهل‌البیت إنما هو من مقام جدهم رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و أن شرفهم من شرفه، و من ثم فقد أقامهم النبی صلی اللَّه علیه و آله مقام نفسه فی التعظیم و التکریم و التشریف، بل أن النبی صلی اللَّه علیه و آله نهی عن إفراده بالصلاة علیه، دون أهل بیته فقد روی ابن حجر الهیثمی فی صواعقه أنه صلی اللَّه علیه و آله قال: لا تصلوا علی الصلاة البتراء، قالوا: و ما الصلاة البتراء، قال: تقولون: «اللهم صل علی محمد و آله» و فی هذا المعنی یقول أبوسلیمان الدارأنی رضی اللَّه عنه، کما جاء فی صواعق ابن حجر، «من اراد أن یسال اللَّه حاجه، فلیبدا بالصلاة علی النبی صلی اللَّه علیه و آله، ثم یختم بالصلاة علی النبی صلی اللَّه علیه و آله،
و یری ابن قیم الجوزیة: أن الصلاة علی النبی صلی اللَّه علیه و آله حق له و ولآله دون سائر الأمه، و لهذا تجب علیه و علی آله عند الشافعی و غیره، و من لا یوجبها فلا ریب أنه یستحبها علیه و علی آله، و یکرهها لسائر المؤمنین، أو لا یجوّزها علی غیر النبی صلی اللَّه علیه و آله و آله، و أما من قال أن آل النبی فی الصلاة هم کالأمة فقد أبعد غایة الإبعاد (عن الصواب)، هذا إلی أن النبی صلی اللَّه علیه و آله شرع فی التشهد السلام و الصلاة، فشرع السلام من المصلی علی الرسول صلی اللَّه علیه و آله أولاً، و علی نفسه ثانیاً، و علی سائر عباد الصالحین ثالثاً، و قد ثبت عن النبی صلی اللَّه علیه و آله أنه قال: «فإذا قلتم ذلک فقد سلمتم علی کل عبد صالح فی الأرض و السماء، و أما الصلاة فلم یشرعها النبی صلی اللَّه علیه و آله إلا علی نفسه و علی آله فقط، فدل ذلک علی أن آله هم أهله و أقاربه، و لما سئل صلی اللَّه علیه و آله عن کیفیة الصلاة علیه

[ صفحه 56]

قال: قولوا «اللهم صل علی محمد و علی آله محمد»، فالصلاة علی آل النبی صلی اللَّه علیه و آله هی من تمام الصلاة علیه و توابعها، لأن ذلک مما تقربه عین النبی صلی اللَّه علیه و آله، و یزیده اللَّه بن شرفاً و علواً، صلی اللَّه علیه و علی آله و سلم تسلیما، و روی ابن حجر الهیثمی عن الإمام الشافعی أنه قال:

یا أهل بیت رسول‌اللَّه حبکم
فرض من اللَّه فی القرآن أنزله

کفاکم من عظیم القدر أنکم
من لم یصل علیکم لا صلاة له

هذا و قد أجمع المسلمون علی أن الحسن و الحسین و ذریتهما (أولاد السیدة فاطمة الزهراء من الإمام علی بن أبی‌طالب) هم ذریة النبی صلی اللَّه علیه و آله المطلوب لهم من اللَّه الصلاة و البرکة، لأن أحداً من بناته لم یعقب غیر الزهراء، علیهاالسلام، فمن انتسب إلی النبی صلی اللَّه علیه و آله فی الحسن ابن ابنته «أن ابنی هذا سید» فسماه ابنه، و لما نزل قوله تعالی: (فمن حاجک فیه من بعد ما جاءک من العلم فقل تعالوا ندع ابناءنا و ابناءکم و نساءنا و نساءکم و انفسنا و انفسکم ثم نبتهل فنجعل لعنة اللَّه علی الکاذبین) فدعا النبی صلی اللَّه علیه و آله علیا و فاطمة و الحسن و الحسین رضی اللَّه عنهم و خرج للمباهله، و هکذا انحصرت ذریه النبی صلی اللَّه علیه و آله فی ابناء الزهراء وحدهم، و فی ذریة الحسن و الحسین بوجه خاص، و من هذه الذریة تستمر ذریة النبی صلی اللَّه علیه و آله إلی یوم القیامة، لقوله صلی اللَّه علیه و آله: «کل سبب و نسب ینقطع یوم القیامة إلا سببی و نسبی»، أی سببه و نسبه من الإمام الحسن و الإمام الحسین، علیهماالسلام، و ذریتهما الطاهرة المبارکة، هذا و نظراً لانحصار سببه و نسبه صلی اللَّه علیه و آله فی الحسن و الحسین و ذریتهما، فقد جری العرف بأن تعبیر «أهل‌البیت» إنما هو صفه لکل من یتصل نسبه بسیدنا الحسن و سیدنا الحسین، و ذریتهما إلی یوم القیامة.

أمر اللَّه سبحانه و تعالی، و أوصی رسوله الکریم صلی اللَّه علیه و آله بحب أهل‌البیت، لأنهم غصون هذه الدوحة المارکة، التی أصلها فی الأرض، و فرعها فی السماء،

[ صفحه 57]

والتی اصطفهاها اللَّه تعالی من بین خلفه، و اصطنعها علی عینه، فبلغت أوج الکمال فی الروح و الجسد، و فی السر و العلن، و ذلک لأنها بضعة أشرف، الخلق،و أکرم الأنبیاء، و الذی یقول متحدثاً بنعمة اللَّه علیه، و إحسانه إلیه، فیما رواه مسلم فی صحیحه و الترمذی فی الجامع الصحیح عن واثلة بن الأسقع، «إن اللَّه اصطفی کنانة من ولد إسماعیل، و اصطفی قریشاً من کنانة من قریش بنی‌هاشم و اصطفهانی من بنی‌هاشم»، ثم لأن مقام أهل‌البیت من مقام الرسول صلی اللَّه علیه و آله، فهم فی کل عصر و زمان خیر الناس، و خیرهم بیوتاً، لأن اللَّه اختار نبیّه من خیر البیوت و أشرفها، هذا فضلاً عن أن حکمه اللَّه فی خلفه، رحمتة بعباده، و اقتضت أن تستمر بأهل البیت ذریة سید المرسلین صلی اللَّه علیه و آله إلی یوم الدین، تشع بضیائها علی العالمین، و ترشد بهدایتها الضالین، و من ثم فإن التاریخ لم یعرف أهل‌بیت أحبهم الناس من قومیات و مذاهب شتی کأل البیت، أحبوهم أحیاء و أموات، فألف العلماء الکتب فی منزلتهم عنداللَّه و الناس، و نظم، و نظم الشعراء الدواوین و القصائد فی مدیحهم، وردد الخطباء فضائلهم علی المنابر و فی المحافل، و ما من مسلم فی شرق الأرض أو غربها یصلی للَّه، إلا و یذکر رسول‌اللَّه و آله بالصلاة و التسلیم، ناهیک بهذا الأسماء الشائعة بین الناس: محمد و علی و فاطمة و حسن و حسین، فإن الباعث علی التسمیه بها، لم یکن إلا للتبرک و التیمن باسماء آل البیت الکرام، الذین أحبهم الناس من کل جنس ولون،و من کل الطبقات، فی کل زمان و مکان، (ذلک فضل اللَّه یؤتیه من یشاء، واللَّه ذو الفضل العظیم).
و قد روی الترمذی و الحاکم عن ابن عباس عن النبی صلی اللَّه علیه و آله أنه قال: «أحبوا اللَّه لما یغذوکم به من نعمه، و أحبونی تحب اللَّه، و أحبوا أهل‌بیتی لحبی»، و روی الإمام أحمد و الترمذی أن النبی صلی اللَّه علیه و آله أخذ بید الحسن و الحسین و قال: «من أحبنی و أحب هذین و أباهما و أمهما کان معی فی درجتی یوم القیامة»، و أخرج الدیلمی عن علی عن النبی صلی اللَّه علیه و آله أنه قال: «أدبوا أولادکم علی ثلاث خصال: حب نبیکم وحب آل بیته، و علی قراءة القرآن» و أخرج ابن عدی و الدیلمی عن علی عن النبی صلی اللَّه علیه و آله أنه قال: أثبتکم علی الصراط، اشدکم حباً لأهل بیتی و أصحابی، و فی نفس الوقت

[ صفحه 58]

فلقد حذر النبی صلی اللَّه علیه و آله من بغض أهل‌البیت، فقد روی أبوسعید الخدری عن النبی صلی اللَّه علیه و آله أنه قال: «لا یبغضنا أهل‌البیت رجل إلا أدخله اللَّه النار»، و قال صلی اللَّه علیه و آله: «لو أن رجلاً صفن بین الرکن و المقام فصلی و صام، ثم لقی اللَّه و هو مبغض لآل محمد صلی اللَّه علیه و سلم، دخل النار».
هذا و تمتلی‌ء کتب السیرة النبویة الشریفة بالأمثلة التی لا تعد و لا تحصی علی محبة النبی صلی اللَّه علیه و آله لأهل‌البیت، و بدهی أن نفس النبی الزکیة التی وسعت الرحمة للقریب و البعید، إنما کانت أکثر رحمة و عطفاً علی أهل‌بیته و أعز الناس علیه، و خاصة فاطمة البتول، البقیة الباقیة من ابناءه و نباتة، فلقد روی أن النبی صلی اللَّه علیه و آله إذا أراد سفراً، فاخر بیت یخرج منه، بیت فاطمة، و إذا رجع من سفره، فاول بیت یدخله بیتها، یجلس فیه، و یضع الحسن علی فخذه الایمن، والحسین علی فخذه الایسر، یقبل هذا مرة، و ذاک مره، و یجلس علیا و فاطمه بین یدیه، کما کان من عادته صلی اللَّه علیه و آله أن یبیت عندهم حینا بعد حین، و یتولی خدمه الاطفال بنفسه و أبواهما قاعدأن، و قد روی أن الحسین قد رکب علی ظهر جده النبی صلی اللَّه علیه و آله و هو ساجد فی الصلاة، فرفعه النبی صلی اللَّه علیه و آله رفعا خفیفا، و لما فرغ من الصلاة و ضعه فی حجره، فکان یدخل اصابعه فی لحیته، و النبی صلی اللَّه علیه و آله یضمه و یقبله و یقول: «اللهم إنی أحبه فأحبه»، و سار النبی صلی اللَّه علیه و آله مرة، و هو یحمل الحسین، فقابله رجل فقال: نعم المرکب رکبت یا غلام، فقال النبی صلی اللَّه علیه و آله: «و نعم الراکب هو»، و خرج النبی صلی اللَّه علیه و آله یوماً من بیت عائشة فمر ببیت فاطمه فسمع الحسین یبکی فمس بکاؤه شفاف قلبه صلی اللَّه علیه و آله فهرع إلی فاطمة و قال لها: ألم تعلمی أن بکاءه یوذینی، و فی ذات یوم بینما کان النبی صلی اللَّه علیه و آله یخطب و یعظ المسلمین فی مسجده الشریف، جاء الحسن و الحسین إلی جدهما، و علیهما قمیصان أحمران، و یعثران و یقومان، فلم یتمالک النبی صلی اللَّه علیه و آله نفسه، و ترک الوعظ و نزل الیهما فأخذهما و عاد إلی المنبر، و هو یضمهما و یشمهما ثم وضعهما فی حجره، و قال صدق اللَّه العظیم: (إنما أموالکم و أولادکم فتنه).
و هکذا کان من البدهی أن یکون حب أهل‌البیت، کما یقول الأستاذ حسین یوسف، جزءاً لا یتجزأ من الحب لسیدنا رسول اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و من الحب للَّه تعالی، و لا

[ صفحه 59]

یعقل أن یزعم زاعم أنه یحب اللَّه تعالی و یحب رسوله صلی اللَّه علیه و آله و هو فی نفس الوقت لا یکن لأهل البیت الشریف، الذین هم منه صلی اللَّه علیه و آله و هو صلی اللَّه علیه و آله منهم، نفس الحب و نفس الإجلال و التقدیر و العظیم، و لهذا فقد کان حب أهل‌البیت دلالة علی سلامه العقیدة و صدق الایمان باللَّه و رسوله، کما أن کراهیه أهل‌البیت دلالة قاطعه علی فساد العقیدة و مرض القلب، و العبد عن اللَّه و رسوله، و یوکد سیدنا و مولانا رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله هذه المعانی بقوله الشریف، فیما یروی ابن عساکر من حدیث ابن عمر:لا یحب أهل‌البیت ألا مؤمن، و لا یبغضهم ألا منافق»، ولیس من شک فی أن من هذا الحدیث الشریف بشری من سید الأنبیاء و المرسلین صلی اللَّه علیه و آله و شهادة منه صلی اللَّه علیه و آله بالإیمان لمحبی أهل‌البیت، و فیه فی نفس الوقت حکم قاطع بالنفاق علی مبغضیهم، فهو المحجوبون بظلمات بعضها فوق بعض، المحرمون من هدایه اللَّه و نوره «و من لم یجعل اللَّه له نوراً فما له من نور»، و قد کتب اللَّه علیهم الشقاوة، و جعلهم من أصحاب الجحیم، فلقد روی الحاکم عن أبی‌سعید الخدری عن رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله أنه قال: «لا یبغضنا أهل‌البیت أحد، الا ادخله اللَّه النار».
و یزید سیدنا رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله هذا المعنی بیاناً و وضوحاً، فقال،محذراً من إیذاء أهل‌البیت أو ظلمهم أو الاستخفاف بحقهم «حرمت الجنه علی من ظلم أهل‌بیتی و آذانی فی عترتی، و من اصطنع صنیعیه إلی أحد من ولد عبدالمطلب،و لم یجازه علیها، فأنا أجازیه علیها غداً، إذا لقینی یوم القیامة»، ثم یؤکد النبی صلی اللَّه علیه و آله تاکیداً قاطعاً، صله الإیمان بحب أهل‌البیت الطاهرین المطهرین، فیقول، کما جاء فی نور الأبصار فی مناقب آل بیت النبی المختار، «و الذی نفسی بیده لا یدخل قلب رجل الإیمان حتی یحبکم للَّه و رسوله»، فضلاً عن أن حب أهل‌البیت إنما هو السبیل لرعایه اللَّه تعالی لصاحبه، و الکفیل بحفظه فی الدین و الدنیا، و ثباته یوم الدین علی الصراط، و شفاعه النبی صلی اللَّه علیه و آله، و فی هذا یقول صلی اللَّه علیه و آله «ثلاث من حفظهن حفظ اللَّه له دینه و دنیاه، و من ضیعهن لم یحفظ اللَّه له شیئاً، حرمة الإسلام و حرمتی و حرمة رحمی» و قال صلی اللَّه علیه و آله: «أثبتکم علی الصراط أشدکم حباً لأهل بیتی»، و قال صلی اللَّه علیه و آله: «شفاعتی لأمتی من أحب أهل‌بیتی».

[ صفحه 60]

وهکذا أکثر السلف الصالح من محبة أهل‌البیت و توقیرها، ففی البخاری عن أبی‌بکر الصدیق رضی اللَّه عنه أنه قال: «أرقبوا محمداً صلی اللَّه علیه و آله فی أهل‌بیته، و الذی نفسی بیده لقرابة رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله أحب إلیّ أن أصل من قرابتی»، وروی البخاری و مسلم و أبوداود و الترمذی و النسائی عن عائشة رضی اللَّه عنها عن أبی‌بکر الصدیق أنه قال: «و الذی نفسی بیده لقرابة رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله أحب إلی أن أصل من قرابتی»، و هکذا کان لقرابة رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله عند الخلیفه الأول من التعظیم و الأکبار ما لم یکن لأحد غیرهم، فالصدیق یقسم باللَّه، و هو صادق، أن قرابة رسول اللَّه صلی اللَّه علیه و آله أحب إلیه من قرابته، و أنه یحب أن یصلهم اکثر مما یصل قرابته.
و کان الفاروق عمر بن الخطاب رضی اللَّه عنه یؤثرهم علی جمیع المسلمین، بل علی أقربائه الأدنین، و من أقواله فی قرابة رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله: أن عیادة بنی‌هاشم فریضة، و زیارتهم نافلة، و أخرج الدار قطنی عن ابن الخطاب أنه قال: تحببوا إلی الأشراف و توددوا، و اتقوا علی أعراضکم من السفله، و اعلموا أنه لا یتم شرف إلا بولایه علی بن أبی‌طالب»، و فی روایه: «أیها الناس إن الفضل و الشرف و المنزلة، الولایة لرسول اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و ذریتة فلا تذهبن بکم الأباطیل» و روی الحاکم فی المستدرک عن عمر رضی اللَّه عنه أنه دخل علی فاطمه، رضی اللَّه عنها، فقال: «یا فاطمة، و اللَّه ما رأیت أحداً أحب إلی رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله منک، واللَّه ما کان أحد من اللناس بعد أبیک صلی اللَّه علیه و آله أحب إلیّ منک».
و فی فتح مکة، و قد أتی العباس- عم النبی صلی اللَّه علیه و آله- بأبی سفیان بن حرب، لیسلم قبل أن تدخل جیوش الإسلام مکة، فما أن رآه الفاروق عمر حتی قال: أبوسفیان عدو اللَّه، الحمد اللَّه الذی أمکن منک بغیر عقد و لا عهد، ثم أسرع العباس بأبی سفیان إلی رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، و لحق بهما الفاروق فقال: یا رسول‌اللَّه، هذا أبوسفیان قد أمکن اللَّه منک بغیر عقد و لا عهد، فدعنی أضرب عنقه، فقال العباس: یا رسول‌اللَّه إنی قد أجرته، فلما أکثر عمر فی شأنه، قال العباس: مهلاً یا عمر، فواللَّه أن لو کان من رجال بنی عدی (رهط عمر) ما قلت هذا، ولکنک قد عرفت أنه من رجال بنی عبد مناف، فقال عمر: مهلاً یا عباس، فواللَّه لإسلامک یوم أسلمت کان أحب إلی من إسلام الخطاب لو أسلم، و ما بی إلا أنی قد عرفت أن

[ صفحه 61]

إسلامک کان أحب إلی رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله من إسلام الخطاب.
و کان الفاروق یجل الإمام علی کل الإجلال، و یستشیره فی کثیر من المشاکل و القضایا الفقهیة، و من کلماته المأثوره فی الإمام علی قوله المشهور «لولا علی لهلک عمر»، و «أعوذ باللَّه من معظلة لیس لها أبوحسن»، و یقدم لنا الفاروق صورة جلیة لحبه و تعظیمه و توقیره لأهل البیت، و رغبته الصادقة فی أن یرتبط بهم بنسب و مصاهرة، یروی الأئمة أحمد و ابن سعد و البیهقی و الحاکم و الطبرانی و الدار قطنی و ابن راهویه و ابن حجر الهیثمی و أبونعیم بسند من أکابر أهل‌البیت و غیرهم، أن عمر بن الخطاب تقدم إلی علی کرم اللَّه وجهه طالباً الزواج من ابنته أم‌کلثوم، بنت فاطمه الزهراء، بضعة رسول اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، فلما أجابه علی بأنه حبس بناته لولد أخیه جعفر، قال له عمر: إنه و اللَّه ما علی وجه الأرض من یرصد من حسن صحبتها ما أرصد، فوافق علی، بعد أن استشار الحسن و الحسین، و قد بلغ الفرح بعمر رضی اللَّه عنه أنه أتی المهاجرین و الأنصار، فقال: ألا تهنئونی، فقالوا بمن یا أمیرالمؤمنین، فقال بأم کلثوم بنت علی وابنه فاطمه بنت رسول اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، إنی سمعت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله یقول: «کل نسب و سبب ینقطع یوم القیامة، إلا ما کان من سببی و نسبی»، فأحببت أن یکون بینی و بین رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله سبب و نسب»، و فی روایة أخری للإمام أحمد: أن عمر بن الخطاب خطب إلی علی بن أبی‌طالب أم کلثوم فاعتل علی بصغرها، فقال: إنی لم أرد الباه، و لکنی سمعت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله یقول: «کل سبب و نسب منقطع یوم القیامة ما خلا سببی و نسبی، کل ولد أب فان عصبتهم لأبیهم ما خلا ولد فاطمة فإنی أنا أبوهم و عصبتهم»، و قد تم الزواج ورزق الفاروق من حفیدة النبی صلی اللَّه علیه و آله بولد دعاه زیداً، عاش حتی صار رجلاً و مات، و قد أخرج الدار قطنی عن أبی‌حنیفه أنه قال: سمعت أباجعفر محمد الباقر یذکر تزویج علی ابنته من عمر، و یقول: «لو لم یکن لها أهلاً لما زوجه إیاها»،هذا و قد روی أنه قیل لعمر بن الخطاب: إنک تصنع بعلی شیئاً (یعنی من التعظیم) لا تصنعه لأحد من أصحاب رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله فقال: «إنه مولای» [4] .

[ صفحه 62]

هذا و کان الفاروق عمر، لا یساوی أحداً بأهل البیت، روی البلاذری فی فتوح البلدان عدة روایات عن العطاء فی خلافة عمر بن الخطاب رضی اللَّه عنه، منها ما رواه ابن سعد عن الواقدی بسنده عن جبیر بن الحویرث بن نقیذ أن عمر ابن الخطاب رضی اللَّه عنه استشار المسلمین فی تدوین الدیوان، فقال له علی بن أبی‌طالب رضی اللَّه عنه: تقسیم کل سنة ما اجتمع إلیک من مال، و لا تمسک منه شیئاً، و قال عثمان رضی اللَّه عنه: أری مالاً کثیراً یسع الناس و إن لم یحصوا حتی یعرف من أخذ ممن لم یأخذ حسبت أن ینشر الأمر، فقال الولید بن هشام بن المغیرة، قد جئت الشام فرأیت ملوکها قد دونوا دیواناً، و جندوا جنداً، فدون دیواناً و جند جنداً، فأخذ بقوله فدعا عقیل بن أبی‌طالب و مخرمة بن نوفل و جبیر بن مطعم، و کانوا من لسان قریش فقال: اکتبوا الناس علی منازلهم، فبداوا بنی‌هاشم (رهط النبی صلی اللَّه علیه و آله)، أتبعوهم أبابکر و قومه ثم عمر وقومه علی الخلافه، فلما نظر إلیه عمر قال: وددت و اللَّه أنه هکذا، ولکن ابدأا بقرابه النبی صلی اللَّه علیه و آله الأقرب فالاقرب حتی تضعوا عمر حیث وضعه اللَّه تعالی...، فجاءت بنوعدی (رهط عمر) فقالوا: أنت خلیفه رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و خلیفه أبی‌بکر، و أبوبکر خلیفه رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله فلو جعلت نفسک حیث جعلک هؤلاء القوم الذین کتبوا، قال: بخ بخ بنی عدی، أردتم الأکل علی ظهری، و أن أهب حسناتی لکم، لا واللَّه حتی تأتیکم الدعوة، و أن یطبق علیکم الدفتر، یعنی و لو تکتبوا آخر الناس، أن لی صاحبین سلکا طریقاً فإن خالفتهما خولف أبی، واللَّه ما أدرکنا الفضل فی الدنیا، و ما نرجو الثواب علی عملنا، إلا بمحمد صلی اللَّه علیه و آله فهو شرفنا، و قومه اشرف العرب، ثم الأقرب فالاقرب...».
و منها ما روی عن الشعبی قال: لما هم عمر بن الخطاب فی سنه عشرین بتدوین الدواوین، دعا بمخرمة بن نوفل و جبیر بن مطعم، فأمرهما أن یکتبا الناس علی منازلهم، فکتبوا بنی‌هاشم، ثم اتبعوهم أبابکر وقومه، ثم عمر وقومه، فلما

[ صفحه 63]

نظر عمر فی الکتاب قال: وددت أنی فی القرابة برسول اللَّه صلی اللَّه علیه و آله کذا، إبدأوا بالأقرب فالأقرب، ثم ضعوا عمر بحیث وضعه اللَّه تعالی، فشکره العباس بن عبد المطلب علی ذلک، و قال: «و صلتک رحم»، و روی عن محمد بن عجلان قال: لما ذون عمر الدواوین، قالوا: بمن نبدا: بنفسک، قال: «لا، إن رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله إمامنا، فبرهطه نبدأ، ثم بالأقرب و الأقرب»، و روی عن سفیان الثوری عن جعفر الصادق عن أبیه قال: «لما وضع عمر الدیوان استشار الناس، بمن یبدأ، فقالوا إبدأ بنفسک، قال: لا، و لکن أبدأ بالأقرب فالأقرب من رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله فبدأ بهم».
و منها ما روی عن ابن سعد عن الواقدی بسنده عن الزهری عن سعید عن قوم آخرین قالوا: لما أجمع عمر علی تدوین الدیوان و ذلک فی المحرم سنه عشرین، بدأ بنی‌هاشم، ثم الأقرب فالأقرب برسول اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، فکان القوم إذا استووا فی القرابة قدم أهل السابقه، ثم انتهی إلی الأنصار فقالوا بمن نبدأ فقال: إبدأوا برهط سعد بن معاذ من الأوس ثم الأقرب فالأقرب لسعد، و فرض عمر لأهل الدیوان، فقدم أهل السوابق و المشاهد من الفرائض و کان أبوبکر قد سوی بین الناس فی القسم، فقیل لعمر فی ذلک، فقال: لا أجعل من قاتل رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله کمن قاتل معه، فبدأ بمن شهد بدراً من المهاجرین و الأنصار، و فرض لکل رجل منهم خسمة الآف درهم فی کل سنه، حلیفهم و مولاهم معهم بالسواء، و فرض لمن کان له إسلام کإسلام أهل بدر و من مهاجرة الحبشة ممن شهدوا أحد أربعه الآف درهم، و فرض لأبناء البدریین ألفین ألفین، إلا الحسن و الحسین فإنه ألحقهما بفریضة أبیهما لقرابتهما برسول اللَّه صلی اللَّه علیه و آله ففرض لکل وأحد منهما خمسة الآف و فرض للعباس خمسة الآف لقرابته برسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله.
و لم یکن للخلیفة الثالث، عثمان بن عفان رضی اللَّه عنه، فأقل حباً لآل البیت من صاحبیه، فهو من بنی عبد مناف، و هو صاحب رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و زوج ابنتیه، و من ثم فقد سمی بذی النورین، غیر أن الأحداث سرعان ما باعدت بینه و بین علی، بسبب و شایات بطانته من بنی أمیة، و إن ظل الحب و الاحترام متبادلاً

[ صفحه 64]

بین عثمان و آل البیت، و آیة ذلک أن الإمام علی أرسل ولدیه، و الحسن و الحسین، للدفاع عن عثمان، و قد أصیب الحسن بسهم فخضبه الدم، و شج قنبر مولی علی، و علی أی حان، فحین انتقل الحکم من الخلفاء الراشدین إلی الأمویین، أعداء آل النبی صلی اللَّه علیه و آله، قلبوا لهم ظهر المجن، و فعلوا بعترة رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله ما لا یقبله خلق أو دین، و ما لا یرضاه مسلم، بل ما لا یرضاه إنسان، أی إنسان، من أیة ملة کان، و إلی أی جنس ینتمی، و بأی مذهب سیاسی یدین، و کانت کارثة الکوارث مذبحة کربلاء، و الأمر الذی سنناقشه فی کتابنا عن مولانا الإمام الحسین، علیه‌السلام، و مع ذلک فقد کان من بنی‌أمیه هؤلاء الخلیفة الراشد عمر بن عبدالعزیز الذی اشتهر بحب آل‌البیت، والذی قال لعبد اللَّه بن الحسن المثنی، حفید الإمام علی، «واللَّه ما علی ظهر الأرض أهل‌بیت أحب إلی منکم، و لأنتم أحب إلی من أهل بیتی»، و حین ذکر الزهاد عنده، قال: «أزهد الناس فی الدنیا علی بن أبی‌طالب»، ثم سرعان ما أبطل تلک الفعلة الدنیئة التی جری علیها فی حاجه له، فلما قضی حاجته قال له: «إذا کانت لک حاجه فارسل إلی احضر، أو اکتب لی ورقه، فانی استحی من اللَّه أن یراک علی بابی»، و روی أبوالفرج الأصبهانی الأموی عن سعید بن إبان القرشی أن عبداللَّه بن الحسن دخل علی عمر بن عبدالعزیز، و هو حدیث السن له وفره، فرفع مجلسه و أقبل علیه و قضی حوائجه ثم أخذ عُکنه من عُکنه فغمزها حتی أوجعه، و قال أذکرها عندک للشفاعة، فلما خرج لامه قوله و قالوا فعلت هذا بغلام حدث، فقال: إن الثقة حدثنی حتی کأنی أسمعه من فی رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله «إنما فاطمة بضعة منی یسرنی ما یسرها»، و أنا أعلم أن فاطمه لو کانت حیه لسرها ما

[ صفحه 65]

فعلت بابنها، قالوا: فما معنی غمزک بطنه، و قولک ما قلت، قال: «إنه لیس أحد من بنی هاشم إلا وله شفاعه، فرجوت أن أکون فی شفاعة هذا»، و قیل «إنه کتب بعد ذلک إلی عامله بالمدینه أن أقسم فی ولد علی من فاطمة، رضوان اللَّه علیهم،عشرة الآف دینار، فطالما تخطتهم حقوقهم».
و هناک، غیر عمر بن عبدالعزیز، نفر قلیل جداً من الأمویین کانوا یحبون آل البیت، فهناک أبوالفرج الأصفهانی صاحب کتاب «مقاتل الطالبیین» و کان أمویاً محباً لآل بیت النبی صلی اللَّه علیه و آله، و هناک الشاعر عبداللَّه أبوعدی المعروف بالعبلی، و کان یکره ما یجری علیه بنوامیه من سب الإمام علی، و یظهر الإنکار، فشرده الأمویون، و هناک معاویة بن یزید بن معاویة بن أبی‌سفیان، و قد نقل عنه الدمیری فی «حیاة الحیوان» أنه لما بویع بالخلافة، بعد أبیه یزید، صعد المنبر فخطب خطبة طویلة جاء فیها «إن جدی معاویة قد نازع فی هذا الأمر من کان أولی به منه و من غیره، لقرابته من رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و عظیم فضله و سابقته، أعظم المهاجرین قدراً، و أشجعهم قلباً، و أکثرهم علماً، و أولهم إیماناً، و أشرقهم منزلة، و أقدمهم صحبة، ابن عم الرسول صلی اللَّه علیه و آله و أخوه، و صهره و زوج ابنته، و أبوسبطیة الحسن والحسین، سیدی شباب أهل‌الجنه، و أفضل الأمة من الشجرة الطیبة الزکیة، فرکب جدی معاویة معه ما تعلمون، و رکبتم معه مالا تجهلون، ثم انتقلت الخلافه إلی أبی‌یزید، فتقلد أمرکم لهوی أبیه، و کان غیر خلیق بالخلاقة علی أمة محمد صلی اللَّه علیه و آله فرکب هواه، و تجرأ علی اللَّه بما استحل من حرمة أولاد رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله فقلت مدته و انقطع أثره، و ضاجع عمله، و صار حلیف حفرته رهین خطیئته، ثم قال: فشأنکم أمرکم فخذوه، و من رضیتم فولوه، فلقد خلعت بیعتی من أعناقکم، والسلام»، و لما نزل من علی المنبر وبخه أقاربه، و قالت له أمه: «لیتک کنت حیضته و لم أسمع بخبرک، فقال: وددت و اللَّه ذلک»، و قال الأموال لمعلمه و مؤدبه «عمر المقصوص» أنت علمته حب علی و أولاده، و أخذوه فدفنوه حیاً، ثم دسوا السم لمعاویة فمات.
و انتقل الحکم الی العباسیین الذین فاقوا الأمویین تنکیلاً بأهل البیت و شیعتهم، و إن کان بعضهم أخف علیهم من بعض، بینما هناک من کان فی

[ صفحه 66]

جانت آل البیت، و قلیل ما هم، غیر أن المسلمین لم یکونوا علی دین ملوکهم فی بغض العترة الطاهرة، و إنما کانوا، و الحمداللَّه، علی دین نبیّهم فی حب آل البیت و تقدیسهم، حتی الذین قاتلوا الإمام الحسین فی کربلاء، کانت قلوبهم معه و سیوفهم علیه، بل حتی الولاة و الموظفون عند الخلیفة کانوا یؤمنون فی قرارة أنفسهم بحق ابناء الزهراء البتول، و یتشیعون لهم، و من أمثلة ذلک أن الطاهرین فی خراسان کانوا یحکمون باسم الخلیفة المأمون و قلوبهم مع آل البیت، و منها أن الخیفه المتوکل کان قد کلف «ابن السکیت» بتأدیب ولده المعتز باللَّه، و کان ابن السکیت یکتم تشیعه لأن المتوکل معروف بإغراقه فی العداوه للإمام علی و أولاده، و فی ذات یوم قال له المتوکل: أیهما أحب إلیک، ابنای هذان (المعتز و المؤید) أم الحسن و الحسین، فلم یتمالک ابن السکیت نفسه أن قال له «و اللَّه إن قنبر خادم علی بن أبی‌طالب خیر منک و من ابنیک، فأمر المتوکل أن یخرجوا لسانه من قفاه، ففعلوا و مات.
و کان أئمة المذاهب الأربعة من أکثر الناس حباً لآل بیت رسول اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، فلقد اشتهر الإمام أبوحنیفة النعمان بحب آل البیت و بذل الأموال الطائفة لهم، حتی نقل أنه بعث إلی بعض المستترین منهم اثنی عشر ألف درهم دفعة واحدة، کان یأمر أصحابه برعایة أحوالهم، و اقتضاء آثارهم، و والإقتداء بأنوارهم، و کان الإمام مالک من محبی آل البیت، و قیل إنه أفتی بخلع المنصور لأن القوم بایعوه کرهاً، و لا بیعة المکره [5] ، هذا و قد کان الإمامان أبوحنیفة و مالک من تلامذة الإمام جعفر الصادق، فیما یری الکثیرون من أمثال، ابن حجر الهیثمی فی الصواعق، و أبونعیم فی حلیه الأولیاء، و ابن الصباغ فی الفصول، و الشبلنجی فی

[ صفحه 67]

نور الأبصار، و الشیخ سلیمان فی الینابیع و غیرهم، و أما الإمام الشافعی فحبه لأهل البیت أشهر من أن یذکر، و قد أغرق فی هذا الحب حتی نسبه الخوارج إلی الرفض، و من شعره فی آل البیت الطاهرین:
1- قال:

یا أهل‌بیت رسول‌اللَّه حبکم
فرض من اللَّه فی القرآن أنزله

کفاکم من عظیم القدر أنکم
من لا یصلی علیکم لا صلاة له

2- و قال:

یا راکباً قف بالمحصب من منی
و اهتف بقاعد خیفها و الناهض

سحراً إذا فاض الحجیج إلی منی
فیضاً کملتطم الفرات الفائض

أن کان رفضاً حب آل محمد
فلیشهد الثقلان أنی رافضی

3- و قال:

قالوا ترفضت قلت کلا
ما الرفض دینی و لا اعتقادی

لکن تولیت غیر شک
حب إمام و خیر هادی

إذا کان حب الولی رفضاً
فإننی أرفض العباد

4- و قال:

إذا فی مجلس ذکروا علیاً
و شبلیه و فاطمة الزکیة

یقال تجاوزوا یا قوم هذا
فهذا من حدیث الرافضیة

هربت إلی المهیمن من أناس
یرون الرفض حب الفاطمیة

علی آل الرسول صلاة ربی
و لعنته لتلک الجاهلیة

و سئل الشافعی عن الإمام علی فقال: ماذا أقول فی رجل، أسر أولیاؤه مناقبة خوفاً، و کتمها أعداؤه حنقاً، و مع ذلک شاع منها ما ملأ الخافقین.
و أما الإمام أحمد بن حنبل، فکتابه «مسند أحمد» مشحون بفضائل علی، أما کتابه «فضائل الصحابة» فلا شک أن فضائل أهل‌البیت تمثل الجزء الأکثر

[ صفحه 68]

منه، و خاصة فضائل الإمام علی التی تشغل مائتی صفحه (528- 728) تتضمن 565 حدیثاً (من رقم 878 إلی 1247 فی طبعة جامعه أم القری عام 1983 م) إلی جانب ما یقرب ما مائة و عشرین صفحه عن السیدة فاطمه الزهراء و الإمام الحسن و الإمام الحسین وجدتهما خدیجة الکبری و العباس و ولده عبداللَّه رضی اللَّه عنهم،و یقال أنه ألف کتاباً کبیراً فی فضائل أهل‌الیت، و أن نسخه منه کانت فی خزأنه مشهد الإمام بالنجف، و نقل أنه تتلمذ علی ید الإمام موسی الکاظم، و قد ورد عن الإمام أحمد أنه قال: ما جاء لأحد من الفضائل ما جاء لعلی»، هذا و قد ألف الإمام الحافظ النسائی کتاباً سماه «خصائص أمیرالمؤمنین علی بن أبی‌طالب».
و خلاصه الأمر أن حب آل البیت عند المسلمین و منزلتهم تأتی بعد سیدنا و مولانا رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله بلا فاصل، و قد یتغاضی المسلم عمن یشتم أباه و أمه، أما إذا مس مقام رسول أو أحد أهل‌بیته، فإنه یثور و یضحی بالنفس و النفیس، و إذا التمسنا تفسیراً لذلک لوجدناه فی کتاب اللَّه و سنه رسوله صلی اللَّه علیه و آله، و فی علوم أهل‌الیت و شمائلهم فإنهم لم یرثوا عن النبی صلی اللَّه علیه و آله شرف الإنتساب إلیه فحسب، و إنما ورثوا علومه و شمائله، و أحب الخلق عند المسلم بعد النبی صلی اللَّه علیه و آله من أحبه النبی صلی اللَّه علیه و آله أو حفظ شیئاً من علومه أو عمل بأوامره أو اتصف ببعض صفاته، فکیف بأقرب وأمنائه علی دینه و شریعته، و من ثم فقد قال القرطبی، علی دینه و شریعته، و من ثم فقد قال القرطبی إن الأحادیث الشریفة إنما تقضی بوجوب احترام آل النبی صلی اللَّه علیه و آله و توقیرهم و محبتهم، وجوب الفرائض التی لا عذر لأحد فی التخلف عنها، و قد صرح الأئمة البیهقی و البغوی و الشافعی أن محبة آل البیت من فرائض الدین، و هکذا کان من حق أهل‌البیت علی المسلمین أن یحبوهم، و لو کانوا علی غیر قدم الاستقامة، لأنهم بیقین یحبون اللَّه و رسوله، و من أحب اللَّه و رسوله، و من أحب اللَّه و رسوله لا یجوز بغضه، و إلی هذا المعنی ذهب العلامة الشعرانی فی «المنن الکبری»، و استدل علیه بان «نعیما» تکررت إقامة الحد علیه کلما شرب الخمر، فصار بعض الناس یلعنه، فقال لهم النبی صلی اللَّه علیه و آله: «لا تلعنوا نعیماً، فإنه یحب اللَّه و رسوله»، فعلم من ذلک أنه لایلزم من إقامه الحد علی أحد الأشراف أن

[ صفحه 69]

نبغضهم، بل إقامة الحد علیه إنما هو محبه و تطهیر له، و انطلاقاً من کل هذا، و علی کر السنین و مر الأعوام، و نری إجماعاً من أهل الحق و الإیمان علی توقیر أهل‌البیت و استشعار محبتهم و إعلان فضیلتهم، لا یشذ عن ذلک إلا جاهل أو محروم، و لا یجادل فی ذلک إلا شقی أثیم، یقول العلامة الشعرانی فی «المنن الکبری»: سمعت سیدی علیاً الخواص رضی اللَّه عنه یقول: من حق الشریف علینا أن نفدیه بأرواحنا لسریان لحم رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و دمه الکریمین فیه بضعة من رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و للبعض فی الإجلال و التعظیم و التوقیر ما للکل، و حرمة جزئه صلی اللَّه علیه و آله کحرمة جزئه حیاً علی حد سواء».
و یقول الإمام ابن تیمیة فی «العقیدة الواسطیة»: و من أصول أهل‌السنة و الجماعة أنهم یحبون أهل‌بیت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و یتولونهم، و یحفظون فیهم وصیة رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله حیث قال یوم «غدیرخم»: أذکرکم اللَّه فی أهل‌بیتی، أذکرکم اللَّه فی أهل‌بیتی، أذکرکم اللَّه فی أهل‌بیتی (رواه مسلم)، و قال صلی اللَّه علیه و آله للعباس عمه- و قد اشتکی إلیه أن بعض قریش یجفو بنی‌هاشم-«و الذی نفسی بیده لا یؤمنون حتی یحبوکم للَّه و لقرابتی»، وقال صلی اللَّه علیه و آله «إن اللَّه اصطفی بنی إسماعیل، و اصطفی من بنی إسماعیل کنانة، و اصطفی من کنانة قریشاً، و اصطفی من قریش بنی‌هاشم».
و قال ابن تیمیة فی الفتاوی- و هو فی الوصیة الکبری- ما نصه «آل بیت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله لهم من الحقوق ما یجب رعایتها، فإن اللَّه جعل لهم حقاً فی الخمس و الفی‌ء، و أمر بالصلاة علیهم، مع الصلاة علی رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله فقال لنا: قولوا اللهم صل علی محمد و علی آل محمد، کما صلیت علی آل إبراهیم إنک حمید مجید، و بارک علی محمد و آل محمد، کما بارکت علی آل ابرام إنک حمید مجید»- و آل محمد هم الذین حرمت علیهم الصدقة، هکذا قال الشافعی و أحمد بن حنبل و غیرهما من العلماء رحمهم اللَّه، فان النبی صلی اللَّه علیه و آله قال: «أن الصدقة لا تحل لمحمد و لا لال محمد»، وقد قال اللَّه فی کتابه (إنما یرید اللَّه لیذهب عنکم الرجس و یطهرکم تطهیرا»، و حرم اللَّه علیهم الصدقة لأنها أوساخ الناس، و فی المسانید و السنن أن النبی صلی اللَّه علیه و آله قال للعباس- لما شکا إلیه جفوة قوم لهم- «و الذی نفسی بیده لا یدخلون الجنة حتی یحبوکم من أجلی».

[ صفحه 70]

و أورد ابن تیمیة فی «درجات الیقین» قوله صلی اللَّه علیه و آله «أحبوا اللَّه لما یغذوکم من نعمه، و أحبونی لحب اللَّه، و أحبوا أهل بیتی لحبی»، و قال فی اقتضاء الصراط: أن الحجة قائمة بالحدیث، ثم قال: وانظرو إلی عمر بن الخطاب حین وضع الدیوان، فبدأ بأهل بیت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، و قال فی رسالة «رأس الحسین»، عقب حدیث: «والذی نفسی بیده لا یدخلون الجنة حتی یحبوکم للَّه و لقرابتی»، فإذا کانوا أفضل الخلق، فلا ریب أن أعمالهم أفضل الأعمال، و قال فی رسالة «فضل أهل‌البیت و حقوقهم» فی الحث عن الأخذ عن العالم العادل الذی یقول الحق، و لا یتبع إلا إیاه: «و لهذا من یتبع المنقول الثابت عن النبی صلی اللَّه علیه و آله و خلفائه و أصحابه، و أئمة أهل بیته، مثل الإمام علی بن الحسین زین العابدین، قرة عین الإسلام، و ابنه الإمام أبی‌جعفر محمد بن علی الباقر، و ابنه الإمام أبی‌عبداللَّه جعفر بن محمد الصادق، شیخ علماء الأمة»، إلی غیر ذلک من أقوال حکیمة تدل بوضوح علی حب الإمام ابن تیمیه لأهل بیت النبی صلی اللَّه علیه و آله و توقیرهم و إجلالهم.
و یقول ابن کثیر فی التفسیر: و لا ننکر الوصاة بأهل البیت، و الأمر بالإحسان إلیهم و احترامهم و إکرامهم، فإنهم من ذریة طاهرة، من أشرف بیت وجد علی وجه الأرض، فخراً و حسباً و نسباً، و لا سیما إذا کانوا متبعین للسنة النبویة الصحیحة، کما کان علیه سلفهم کالعباس و بنیه، و علی و أهل‌بیته و ذریته، رضی اللَّه عنهم أجمعین (وانظر: شرف بیت النبوة فی جلاء الأفهام لابن قیم الجوزیه، و ذخائر العقبی فی مناقب ذوی القربی، للمحب الطبری).
بقیت الإشاره إلی الجدل الذی یثیره بعض أهل العلم حول «توقیر أهل‌البیت»، و قد انقسموا إلی فرق ثلاث ففرقة: تحب أهل‌البیت بلا جدال، و تعتقد أن هذا الحب حق لهم علی غیرهم، و لا یکمل إیمان المسلم إلا به، امتثالاً لقوله صلی اللَّه علیه و آله «واللَّه لا یدخل قلب رجل الإیمان حتی یحبکم للَّه و لقرابتکم منی»، و هذه الفرقة هی الفرقة الموفقة، و قلیل ما هم، و علی رأسهم الخلفاء الراشدون و الأئمة المجتهدون، و قد قال الإمام الشافعی فی أهل‌البیت معرباً و معبراً عن حبه لهم «أنا

[ صفحه 71]

من شیعة أهل‌البیت حتی قیل کیت و کیت»، و أما الفرقة الثانیة فهی التی ادعت لنفسها النسب الشریف، و وضعت نفسها بین أهله، و تخلصت من عب‌ء الحب لأهله، فهی لا تری لأحدهم فضلاً یزید علی فضلها، و شرفاً زائداً علی شرفها، و الفرقة الثالثة: هم المتنصلون المتأولون الذین أولوا الآیات و الأحادیث الواردة فی حق أهل‌البیت، فمثلاً آیة (قل لا أسألکم علیه أجراً إلا المودة فی القربی)، یرون أنه لا شاهد فیها علی حب أهل‌البیت و مودتهم، و لو کان ذلک کذلک، لکان من جنس الأجر علی الرسالة، و کان آخر الآیة یناقض أولها، فانتفت بذلک دلالتها علی حبهم و مودتهم و موالاتهم، کما أولوا الأحادیث الواردة فی حب آل النبی بأحد أمرین: الواحد، أن یتهم الحدیث بأنه من خلفات الشیعة، و هذا النوع محکوم علیه بالوضع و بالتالی لا یدخل فیما یسمی بالحدیث، و فی معناه الحدیث الضعیف عندهم، و من ثم لا تقوم به حجة، و بالتالی فلا یلزمهم اعتباره و العمل بمقتضاه، علماً بأن العلماء ذهبوا إلی أن الحدیث الضعیف یعمل بمقتضاه فی المناقب و فضائل الأعمال بشروط خمسة، منها أن یعتقد صدوره عن النبی صلی اللَّه علیه و آله، و منها أن یکون له أصل یعضده بأن یکون مندرجاً تحت أصل عام، و منها ألا یشتد ضعفه حتی یلحق بالموضوعات، ومنها لا یعارضه حدیث خاص، و منها أن یعمل به فی المناقب و فضائل الأعمال، و لا ریب فی أن حب أهل‌البیت منقبه عظیمة، و الحدیث الضعیف صالح للدلالة علیها، و أما الأمر الثانی: إذا ورد علیهم حدیث صحیح مسلم، قالوا خیر الآحاد و لا یلزم العمل به، و الحدیث الذی تقوم به الحجة هو المتواتر، و هکذا یتنصلون بهذه التأویلات من موالاة أهل‌البیت، و بالتالی یسلبون أنفسهم حلاوة الإیمان، و یصبحون فی تأویلاتهم أشبه بعلماء بنی‌إسرائیل».
هذا و قد ذهب العلماء المجتهدون إلی أن حب أهل‌البیت من فضائل الإیمان، بل یتجاوزها إلی حدود الواجب کما یدل علی ذلک صریح کثیر من الأحادیث الشریفة، التی سبقت الإشارة إلیها، و أما غلاة المتنصلین فیذهبون إلی أنه إن کان حب أهل‌البیت أمراً مشروعاً، فهذه عبادة لهم، أشبه بالعبادة الوثنیة، و قد حرم القرآن عبادة غیر اللَّه، فلا یستحق أحد منهم، فیما یزعمون، حقاً علی

[ صفحه 72]

غیره، و یجعلون الحی و المیت من أهل‌البیت فی ذلک سواء، سیما و هم یشددون النکیر علی الأولیاء الأموات من أهل‌البیت و غیرهم، و یصورون ذلک للسذج من العامة من أن زیارة القبور کعبادة الوثنیة، ملبسین علیهم و غیر مفرقین فی ذلک بین الزیارة الشرعیة و البدعیة، و حجتهم فی ذلک یقیمونها لهم من أنفسهم هی أنهم یقاطعون زیارة کل ولی، مع التنفیر من زیارتة، و من عجب أن بعضهم اعتمد علی ابن تیمیة فی رأیهم هذا، مع أن ابن تیمیة یقول فی کتابة «قاعدة جلیلة فی التوسل و الوسیلة» ما خلاصته: إن زیارة قبول المسلمین علی وجهین شرعیة و بدعیة، و الشرعیة ما قصد منها الدعاء للمیت، لما یقصد بالصلاة علی جنازته الدعاء له، فالقیام علی قبره من جنس الصلاة علیه، و کان النبی صلی اللَّه علیه و آله یصلی علی جنائر المسلمین و یقف علی قبورهم، و من ثم کان الصلاة علی جنازته الدعاء له، فالقیام علی قبره من جنس الصلاة علیه، و کان النبی صلی اللَّه علیه و آله و سلم یصلی علی جنائر المسلمین و یقف علی قبورهم،و من ثم کان الصلاة علی الموتی و القیام علی قبورهم فی السنبة المتواترة تشریعاً منه صلی اللَّه علیه و آله لأمته، کما کان صلی اللَّه علیه و آله إذا دفن الرجل من أمته یقف علی قبره و یقول: سلوا له التثبت فإنه الآن یسأل»، هذا فضلاً عن زیاراته لأهل البقیع بالمدینة و شهداء أحد، و فی صحیح مسلم عن أبی‌هریره أن رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله خرج إلی المقبرة فقال: «السلام علیکم دار قوم مؤمنین، و إنا أن شاء اللَّه بکم لاحقون»، و هکذا یبدو واضحاً أن کلام ابن تیمیة لم یقل بمقاطعة زیارة أولیاء اللَّه من المسلمین والدعاء لهم، و إنما هم أولئک الغلاة الذین یشدّدون النکیر علی من یزور أولیاء اللَّه من غیر أن یبینوا لهم الوجه المشروع من غیره فی زیارة أولیاء اللَّه و غیرهم من المسلمین، بل لبسوا علیهم و کرّهوا لهم کل من یتردد إلی زیارة قبول المسلمین و صوروهم لهم بأنهم عبده أوثان و حرموهم من أجر سنة صحیحة متواترة عن النبی صلی اللَّه علیه و آله.

أوصی النبی صلی اللَّه علیه و آله أمته بأهل بیته و ساواهم بالقرآن، فقی الحدیث «إنی تارک فیکم الثقلین، أولهما کتاب اللَّه فیه الهدی و النور، ثم قال و أهل بیتی، أذکرکم اللَّه فی أهل‌بیتی... ثلاثاً»، و ذلک لأن أهل‌البیت، سلالة الحسن و الحسین، ابنی

[ صفحه 73]

الزهراء، إنما هم بضعة رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله سید الأنبیاء الذی اصطفاه من أطهر المناقب و أعرق الأصول، و تعهد نوره فی الأصلاب الطاهرة إلی الأرحام الطاهرة، من لدن آدم حتی حملته أمه، ما تشعبت شعبتان إلا و کان صلی اللَّه علیه و آله فی خیرهما شعبة، و لا افترقت فرقتان إلا و کان صلی اللَّه علیه و آله فی أکرمهما فرقة، و من ثم کان أهل‌البیت، سلالة النبی صلی اللَّه علیه و آله، أهل الحسب و النسب، و الطهر و الشرف، لایلوثهم رجس و لا ینالهم دنس، فلقد طهرهم اللَّه فضلاً منه و کرماً ثم دعا لهم رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، و هو الذی لا ینطق عن الهوی، إن هو ألا وحی یوحی، فقال (اللهم هؤلاء أهل بیتی، فاذهب عنهم الرجس و طهرهم تطهیرا).
و یقول العارف باللَّه محی الدین أبوعبداللَّه محمد بن عربی فی الفتوحات الملکیة: و لما کان رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله عبداً محضاً قد طهره اللَّه تعالی و أهل بیته تطهیرا، و اذهب عنهم الرجس، یقول تعالی: (إنما یرید اللَّه لیذهب عنکم الرجس، أهل‌البیت و یطهرکم تطهیرا) فلا، یضاف إلیهم إلا مطهر، و لا بد فإن المضاف إلیهم هو الذی یشبههم، فما یضیفون لأنفسهم إلا من له حکم الطهارة و التقدیس، و أهل‌البیت هم المطهرون، بل هم عین الطهارة، فهذه الآیة (الأحزاب 33) تدل علی أن اللَّه تعالی قد شرَک أهل‌البیت مع رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله فی قوله تعالی فی سورة الفتح (لیغفر لک اللَّه ما تقدم من ذنبک و ما تأخر)، فطهر اللَّه تعالی نبیّه صلی اللَّه علیه و آله بالمغفرة مما هو ذنب بالنسبة إلینا، لو وقع منه صلی اللَّه علیه و آله لکان ذنباً فی الصورة، لا فی المعنی، لأن الذم لا یلحق به علی ذلک من اللَّه تعالی، و لا منا شرعاً، فلو کان حکمه حکم الذنب لصحبه ما یصحب الذنب من المذمة، و لم یکن یصدق قوله تعالی: (لیذهب عنکم الرجس أهل‌البیت و یطهرکم تطهیرا)، و من ثم فقد دخل الشرفاء أولاد فاطمة علیهم‌السلام کلهم إلی یوم القیامة فی حکم هذا الآیة من الغفران، فهم المطهرون باختصاص من اللَّه تعالی، و عنایة بهم لشرف محمد صلی اللَّه علیه و آله و عنایة اللَّه سبحانه به، و بالتالی فینبغی لکل مسلم مومن بالله و بما أنزله این یصدق اللَّه تعالی فی قوله (لیذهب عنکم الرجس أهل البیت و یطهرکم تطهیراً) فیعتقد فی جمیع ما یصدر من أهل‌البیت، رضی اللَّه عنهم،أن اللَّه تعالی

[ صفحه 74]

قد عفا عنهم، و لا ینبغی لمسلم أن یلحق المذمة، و لا ما یشنأ أعراض من قد شهد اللَّه تعالی بتطهیرهم و إذهاب الرجس عنهم، لیس ذلک بعمل عملوه، و لا بخیر قدموه، بل هو سابق عنایة و اختصاص إلهی (ذلک فضل اللَّه یؤتیه من یشاء و اللَّه ذو الفضل العظیم).
علی أن هذا الشرف لأهل البیت لا یظهر إلا فی الدار ألاخره، فانهم یحشرون مغفوراً لهم، و أما فی الدنیا فمن أتی منهم حداً أقیم علیه لقوله صلی اللَّه علیه و آله «لو أن فاطمه بنت محمد سرقت لقطعت یدها» و قد أعاذها اللَّه من ذلک، و طهرها تطهیراً، و یقول المقریزی فی کتابة «معرفة ما یجب لال البیت النبوی من الحق علی من عداهم» ما رواه الحاکم فی المستدرک، فی حدیث معاویه بن هشام عن عبداللَّه بن مسعود، قال قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله «إن فاطمة احصنت فرجها فحرم اللَّه ذریتها علی النار»، و ما رواه الحافظ محب الدین الطبری فی «ذخائر العقبی فی مناقب ذوی القربی»، و اخرجه الملا فی سیرته من حدیث حصین بن عمرأن قال قال رسول اللَّه صلی اللَّه علیه و آله «سالت ربی أن لا یدخل النار أحداً من أهل بیتی فاعطانا ذلک»، و فی روایه اخری عن ابن عباس قال قال رسول اللَّه صلی اللَّه علیه و آله لفاطمه رضی اللَّه عنها: «أن اللَّه غیر معذبک و لا ولدک» (رواه الطبرانی و الهیثمی)، و ما رواه الحافظ الدمشقی من حدیث علی بن أبی‌طالب رضی اللَّه عنه لم سمیت، قال: أن اللَّه عزوجل قد فطمها و ذریتها من النار یوم القیامة»، و قد رواه ألامام علی بن موسی الرضاه بسنده، قال رسول اللَّه صلی اللَّه علیه و آله «أن اللَّه فطم ابنتی فاطمه و ولدها و من احبهم من النار»، و ما رواه النسائی و المحب الطبری عن ابن عباس قال قال رسول اللَّه صلی اللَّه علیه و آله: «أن ابنتی فاطمه حوراء، اذ لم تحض و لم تطمث، و انما سماها فاطمه لأن اللَّه عز و جل فطمها و محبیها من النار».
ویقول المقریزی، نقلاً عن العلامه نجم الدین سلیمان الطوفی فی «الإرشادات الإلهیه فی المباحث الأصولیة»، أن الشیعه قد احتجت بقوله تعالی: (إنما یرید اللَّه لیذهب عنکم الرجس أهل البیت و یطهرکم تطهیرا) علی أن أهل

[ صفحه 75]

البیت معصومون، ثم علی أن اجماعهم حجه، أما أنهم معصومون، فلأنهم طهروا، و أذهب الرجس عنهم و کل من کان کذلک فهو معصوم، أما ألاولی فلنص الآیة (ألاحزاب 33)، و أما الثانیة فلأن الرجس اسم جامع لکل شر و نقص، و الخطأ و عدم العصمة بالجملة شر و نقص، یندرج تحت عموم الرجس الذاهب عنهم بنص الآیة و بالتالی تکون لهم الإصابة فی القول و الفعل و الاعتقاد، و العصمة بالجملة ثابتة لهم، فضلاً عن أن اللَّه طهرهم و أکد تطهیرهم بصیغة المصدر، فقال «و یطهرکم تهطیرا»، ثم أکد عصمتهم من الکتاب و السنة، فی الإمام علی وحده، و فی فاطمة علیهاالسلام وحدها، و فیهم جمیعاً، أما دلیل العصمة من ألامام علی، فقد ثبت أن النبی صلی اللَّه علیه و آله لما أرسله إلی الیمن قاضیاً، قال «یا رسول اللَّه: کیف تبعثنی قاضیاً و لا علم لی بالقضاء، قال: إذهب فإن اللَّه سیهدی قلبک و یسدد لسانک، ثم ضرب صدره و قال «اللَّهم اهد قلبه و سدد لسانه»، قالوا: قد دعا له بهدایة القلب و سداد اللسان، و أخبره بأنه سیکونان له، و دعاؤه مستجاب، و خبره حق و صدق، و نحن لا نعنی بالعصمة إلا هدایة القلب للحق، و نطق اللسان بالصدق، فمن کان عنده للعصمة معنی غیر هذا أو ما یلازمه فلیذکره.
و أما دلیل العصمة فی فاطمة علیهاالسلام، فقوله صلی اللَّه علیه و آله «فاطمة بضعة منی یریبنی ما رابها و یوذنیی ما أذاها» (أخرجه البخاری و مسلم)،و النبی صلی اللَّه علیه و آله معصوم، فبضعته، أی جزؤه، و القطعه منه یجب أن تکون معصومة، و أما دلیل العصمة فیهم جمیعاً (علی و فاطمه و الحسن والحسین) فقوله صلی اللَّه علیه و آله «إنی تارک فیکم ما أن تمسکتم به تضلوا، کتاب اللَّه، و عترتی أهل بیتی، و إنهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض» (رواه الترمذی) و وجه دلالته أنه لازم بین أهل بیته و القرآن المعصوم، و ما لازم المعصوم فهو معصوم، قالوا: و إذا ثبت عصمة أهل‌البیت وجب أن یکون إجماعهم حجة لامتناع الخطأ و الرجس علیهم بشهادة السمع المعصوم، و إلا لزم وقوع الخطأ فیه، و أنه محال، و اعترض الجمهور بأن قالوا: لا نسلم أن أهل‌البیت فی الآیة من ذکرتم، بل هم نساء النبی صلی اللَّه علیه و آله، و أما ما أکدتم به عصمتهم من السنة فأخبار آحاد لا تقولون بها، مع أن دلالتها ضعیفة، و أجاب الشیعه بأن الدلیل علی

[ صفحه 76]

أن أهل‌البیت فی الآیة من ذکرنا (علی و فاطمة و ولداهما) فثابت بالنص و ألاجماع (و قد ذکرنا ذلک من قبل عند تحدیدنا لأهل البیت) و أما خبر الآحاد فقال الشیعة عنه: أننا أکدنا به دلیل الکتاب، ثم هی لازمة لکم، فنحن أوردناها إلزاماً لا استدلالاً، علی أن الرأی عند «الطوفی» أن آیة الأحزاب 33 (آیة التطهیر) لیست نصاً و لا قاطعاً فی عصمة آل‌البیت، و إنما قصاراها أنها ظاهرة فی ذلک بطریق الاستدلال الذی حکیناه عنهم.
و لعل من الأهمیة بمکان الإشارة إلی أننا سبق أن أشرنا من قبل إلی دخول أبناء فاطمه البتول فی حکم آیة التطهیر (الأحزاب 33) من الغفران، فهم المطهرون اختصاصاً من اللَّه، و عنایة بهم لشرف محمد صلی اللَّه علیه و آله و عنایة اللَّه به، و یذهب بعض العارفین إلی أن حکم هذه النسبة لأهل البیت تکون فی الدر الآخرة فإنهم یحشرون مغفوراً لهم، قال تعالی: (جنات عدن یدخلونها و من صلح من آبائهم و أزواجهم و ذریاتهم (الرعد 24) قال سعید بن جبیر: یدخل الرجل الجنة فیقول أین أبی أین أمی أین زوجی، فیقال لهم لم یعملوا مثل عملک،فیقول کنت أعمل لی و لهم، فیقال لهم ادخلوا الجنة»، و یقول ابن عباس: إن اللَّه تعالی جعل من ثواب المطیع سروره بما یراه فی أهله، حیث بشره بدخول الجنة مع هؤلاء، فدل علی أنهم یدخلونها کرامة للمطیع العامل، و لا فائدة للتبشیر و الوعد إلا بهذا، إذ کل مصلح فی عمله قد وُعد دخول الجنة، و بدهی أنه إذا جاز أن یکرم اللَّه تعالی عبادة المؤمنین بالذین عملوا بطاعته، و نهوا أنفسهم عن مخالفته بأن یدخل معهم الجنة من أهالیهم و ذوی قرباهم من کان مومناً قد قصر فی عبادة ربه، و خالف بعض ما نهی عنه، بطریق التبعیه لهم، لا أنهم قد استحقوا تلک المنازل بما اسلفوا من الطاعات فی الدنیا، فرسول اللَّه صلی اللَّه علیه و آله سید المرسلین و أمام المتقین، لولی بهذه الکرامه أن یدخل اللَّه تعالی عصاة ذریته الجنة، تبعا له، و یرضی عنهم برضاه عنه صلی اللَّه علیه و آله.
و روی ابن جریر فی تقسیره عن سعید بن جبیر عن ابن عباس قال قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله «إن اللَّه لیرفع ذریة المؤمن إلیه فی درجته، و إن کانوا دونه فی العمل لتقربهم عینه، ثم قرأ (و الذین آمنوا و اتبعناهم ذریتهم بإیمان ألحقنا بهم ذریاتهم

[ صفحه 77]

و ما ألتناهم من عملهم من شی‌ء) (الطور 21) قال: ما أنقصنا الآباء بما أعطیناه للبنین».
و یستخلص المقریزی من ذلک بان اللَّه تعالی إذا أکرم المؤمن لإیمانه، فجعل ذریته الذین لم یتسحقوا درجتة معه فی الجنة لتقصیرهم، فالمصطفی صلی اللَّه علیه و آله أکرم علی ربه تبارک و تعالی من أن یهین ذریته بإدخالهم النار فی الآخرة، و هو عزوجل یقول فی آل عمران (آیة 192) (إنک من تدخل النار فقد أخزیته)، بل من کمال شرفه صلی اللَّه علیه و آله و رفیع قدره و عظیم منزلته عنداللَّه عزوجل أن یقر اللَّه عینه بالعفو عن جرائم ذریته، و التجاوز عن معاصیهم، و مغفرة ذنوبهم، و أن یدخلهم الجنة من غیر عذاب، کما یتسخلص المقریزی کذلک من قوله تعالی فی الآیة 82 من الکهف (و أما الجدار فکان لغلامین یتیمین فی المدینة و کان تحته کنز لهما و کان أبوهما صالحاً)، أنه إذا صح أن اللَّه سبحانه و تعالی قد حفظ غلامین بصلاح أبویهما و ما ذکر عنهما صلاحاً، رغم أن بینهما سبعة أو تسعة آباء، فیکون قد حفظ الأعقاب برعایة الأسلاف، و أن طالت الأحقاب، و من ذلک ما جاء فی الأثر من أن حمام الحرم من حمامتین عششتا علی فم الغار الذی اختفی فیه الرسول صلی اللَّه علیه و آله فلذلک حُرم حمام الحرم، فإنا کان ذلک کذلک، فرسول اللَّه صلی اللَّه علیه و آله أحری و أولی و أحق و أجدر، أن یحفظ اللَّه تعالی ذریته، فإنه إمام الصلحاء و ما أصلح اللَّه فساد خلقه إلا به، و من جمله حفظ اللَّه تعالی لأولاد فاطمة أن لا یدخلهم النار، و قد روی الإمام أحمد و الطیالسی عن أبی‌سعید الخدری أن رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله خطب فقال «ما بال أقوام یزعمون أن رحمی لا تنفع، و الذی نفسی بیده إن رحمی لموصولة فی الدنیا و الآخرة».

بلغت کرامة أهل‌البیت عند اللَّه تعالی أن حرم علیهم الصدقات، و إن أحل لهم الهدایا، شانهم فی ذلک شان جدهم المصطفی صلی اللَّه علیه و آله، لأن الصدقات اردأن الناس و أوزارهم، و هم، رضی اللَّه عنهم، الطارهون المطهرون، و قد أورد

[ صفحه 78]

السیوطی فی الخصائص الکبری عدة أحادیث فی هذا المعنی، منها ما أخرجه مسلم و أحمد عن المطلب أن ربیعة ین رسول اللَّه صلی اللَّه علیه و آله قال «إن هذه الصدقات إنما هی أوساخ الناس، و أنها لا تحل لمحد و لا آل محمد»، و أخرج ابن سعد عن الحسن عن النبی صلی اللَّه علیه و آله أنه قال: «إن اللَّه حرم علی الصدقة و علی أهل بیتی»، و أخرج الطبرانی عن ابن عباس قال: استعمل النبی صلی اللَّه علیه و آله الأرقام الزهری علی السعایة (جمع الصدقات) فاستتبع أبارافع مولی رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، فأتی النبی صلی اللَّه علیه و آله فقال له: «یا أبارافع إن الصدقه حرام علی محمد و علی آل محمد» (أخرجه أحمد و ابن داود من حدیث أبی‌رافع، و فیه قال: إن الصدقة لا تحل لنا، وإن مولی القوم من أنفسهم)، و أخرج ابن سعد عن عبد الملک بن المغیرة قال قال: رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله: «یا بنی عبدالمطلب: إن الصدقة أوساخ الناس، لا تأکلوها و لا تعملوا علیها»، و أخرج مسلم و ابن سعد عن المطلب بن ربیعة بن الحارث قال: «جئت أنا و الفضل ابن العباس، فقلنا یا رسول‌اللَّه: جئنا لتؤمرنا علی هذه الصدقات، فسکت و رفع رأسه إلی سقف البیت حتی أردنا أن نکلمه، فأشارت إلینا زینب من وراء حجابها کأنها تنهانا عن کلامه و أقبل فقال: أن الصدقة لا تحل لمحمد و لا لآل محمد، إنما هی أوساخ الناس»، و روی أحمد فی منسده عن الحسن بن علی قال: أخذت تمره من تمر الصدقة فترکتها فی فمی، فنزعها صلی اللَّه علیه و آله بلعابها، و قال: «إنا آل محمد لا تحل لنا الصدقه»، و فی روایة أخری عن أبی‌هریره أنه صلی اللَّه علیه و آله قال: کخ کخ... إرم بها، «أما شعرت أنا لا نأکل الصدقة».
و هکذا یحرص النبی صلی اللَّه علیه و آله فی هذین الحدیثین الأخیرین علی توجیه الحسن إلی التسامی بنفسه، کما حرص فی الأحادیث السابقة علی توجیه آل بیته، إلی المکانة اللائقة بأهل البیت الذین یذهب اللَّه عنهم الرجس و طهرهم تطهیرا، فتکون أیدیهم هی العلیا، یعطون و لا یأخذون، و یتصدقون و لا یتصدق علیهم، لأن مقام أهل‌البیت بالنسبة إلی غیرهم، مقام النجوم فی السماء من أهل الأرض، و لا یلیق بأهل البیت أن یأکلوا من الصدقات لأنها ملوثه بذنوب الناس. بها یتطهرون من هذه الذنوب، قال تعالی فی الآیة (103) من التوبة (خذ من أموالهم صدقة تطهرهم و تزکیهم بها).

[ صفحه 79]

هذا و یقول العلماء لما کانت الصدقة أوساخ الناس، فقد نزه منصبه الشریف عن ذلک، و أنجر ذلک علی آله صلی اللَّه علیه و آله بسببه، هذا إلی أن الصدقة إنما تعطی علی سبیل الترحم المبنی علی ذل الآخذ، و من ثم فقد أبدلوا عنها بالغنیمة الماخوذة بطریق العز و الشرف المنبی عن عز الآخذ، و ذل المأخوذ منه.
و هذا و یجمع العلماء علی أن الزکاة و صدقة التطوع لا تحل له صلی اللَّه علیه و آله، و أما أهل‌البیت فتحرم علیهم الزکاة، و تحل لهم صدقة التطوع، و إن رأی بعض المالکیة أنها تحرم علیهم کذلک و هو الأصح فیما نری، و یذهب «الثوری» إلی أن الصدقة لا تحل لآل محمد، فرضها و نفلها، و کذا موالیهم لأن موالی القوم منهم، و قال «مالک» تحل لموالیهم، و قال أبویوسف، صاحب أبی‌حنیفة، لا تحل لآل محمد صدقة غیرهم، و تحل لهم صدقة بعضهم علی بعض، هذا و قد ذهب الإمام أحمد إلی تحریم الصدقة علی أزواج النبی، دون موالیهم، ولکنها تحرم علی موالی آل محمد، لقوله صلی اللَّه علیه و آله «مولی القوم منهم»، ذلک لأن تحریم الصدقة علی أزواج النبی صلی اللَّه علیه و آله لیس بطریق الإصالة، کآل النبی، و إنما حرمت علیهم تبعاً لتحریمها علی النبی صلی اللَّه علیه و آله،و التحریم علی المولی فرع التحریم علی سیده، و لما کان التحریم علی أهل‌البیت أصلاً، استتبع ذلک التحریم علی موالیهم، و لما کان التحریم علی أزواج النبی صلی اللَّه علیه و آله تبعاً، لم تحرم علی موالیهم لأنه فرع عن فرع، و قد ثبت فی الصحیح أن «بریره» مولاة عائشة رضی اللَّه عنها قد تصدق علیها بلحم فأکلته، و لم یحرمه النبی صلی اللَّه علیه و آله علیها، بینما حرم صلی اللَّه علیه و آله الصدقة علی مولاه أبی‌رافع، و قال له: «إن الصدقة لا تحل لنا، و إن مولی القوم منهم».

خص اللَّه سبحانه و تعالی أهل‌بیت النبی صلی اللَّه علیه و آله بسهم فی العنیمة، قال تعالی فی الآیة (41) من الأنفال (و اعلموا أنما غنمتم من شی‌ء فإن للَّه خمسه و لذی القربی و الیتامی و المساکین و ابن السبیل) و قد اتفقت المذاهب الإسلامیة علی أن المراد بالقربی إنما هی قرابه النبی صلی اللَّه علیه و آله، و إن اختلفوا فیمن یأخذه من قرابة النبی صلی اللَّه علیه و آله فذهب فریق إلی أنه للإمام علی و فاطمة الزهراء و ولدیهما لحدیث ابن

[ صفحه 80]

عباس قال قیل یا رسول‌اللَّه: «من قرابتک الذین أمرنا بمودتهم، فقال: علی و فاطمة و ابناهما»، و قد جاء فی تفسیر البیضاوی مثل ذلک، علی أن هناک من یری أن سهم ذی القربی إنما یصرف لکل بنی‌هاشم، و کذا بنی المطلب، الذین آزروا بنی‌هاشم فی الجاهلیه و فی أول الإسلام، و دخلوا معهم فی شعب ابی‌طالب، غضباً لرسول اللَّه و حمایة له، فعل ذلک مسلمهم طاعه للَّه و لرسوله، و فعله کافرهم حمیة للعشیرة، و طاعة لأبی طالب عم النبی صلی اللَّه علیه و آله، و أما بنوعبد شمس و نوفل، و إن کانوا نبی عمهم، فلم یوافقوهم علی ذلک بل حاربوهم و نابذوهم، و قال جبیر بن مطعم بن عدی: مشیت أنا و عثمان بن عفان إلی رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله فقلنا یا رسول‌اللَّه: أعطیت بنی المطلب من خمس خیبر و ترکتنا، و نحن و هم منک بمنزلة واحدة (أی جمیعهم أبناء عبد مناف) فقال صلی اللَّه علیه و آله «إنما بنوهاشم و بنوا المطلب شی‌ء واحد»، رواه مسلم، و فی بعض روایات هذا الحدیث «إنهم لم یفارقونا فی جاهلیة و لا إسلام، وفی روایة البخاری فی صحیحه بسنده عن ابن شهاب عن سعید بن المسیب: أن جبیر بن مطعم أخبره قال: مشیت أنا و عثمان بن عفان إلی النبی صلی اللَّه علیه و آله فقلنا: أعطیت بنی المطلب من خمس خیبر و ترکتنا، و نحن بمنزلة واحدة منک،فقال: «إنما بنوهاشم و بنوالمطلب شی‌ء واحد، قال جبیر: و لم یقسم النبی صلی اللَّه علیه و آله لبنی عبد شمس و بنی نوفل شیئاً» و هذا قول جمهور العلماء: أنهم بنوهاشم و بنوالمطلب، و قال ابن جریر و آخرون إنما هم بنوهاشم، و روی عن مجاهد أنه قال: علم اللَّه أن فی بنی‌هاشم فقراء، فجعل لهم الخمس مکان الصدقة، و فی روایة عنه أنه قال: هم قرابة رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله الذین لا تحل لهم الصدقه، و روی عن ابن عباس قال قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله: «رغبت لکم عن غساله الأیدی، لأن لکم من خمس الخمس ما یغنیکم أو یکفیکم».
هذا و قد اختلف العلماء فی الغنیمه، فهی عند السنة ما أخذه المسلمون من المشرکین بالحرب و القتال، و هی عند الشیعة الإمامیة ما أخذه المسلمون من المشرکین الحرب و القتال و الإغارة علی بلاد الشرک، بل و یلحق بها المعادن التی یجدها الإنسان فی أرضه و الکنز المدفون لم یعرف صاحبه و ما یستخرج من البحر،

[ صفحه 81]

و کل ما یفضل عن مؤنة الإنسان، سواء اکتسبه بالصناعة أو الزراعة أو التجارة، کل ذلک یجب فیه الخمس عند الشیعة، هذا وقد ذهب أهل السنة إلی أن المراد بالیتامی و المساکین و ابن السبیل من الناس، من بنی‌هاشم أو غیرهم، و قال الشعیة تقتصر علی الهاشمیین، و ذهب الشافعی و ابن حنبل إلی أن الغنیمة تقسم إلی خمسة أسهم، سهم للرسول صلی اللَّه علیه و آله و یصرف علی مصالح المسلمین، و سهم یعطی لذوی القربی، أغنیاء کانوا أم فقراء، و الباقی للیتامی و المساکین و ابن السبیل، و ذهب أبوحنیفة إلی أن سهم الرسول سقط بموته صلی اللَّه علیه و آله، أما ذو القربی فهم کغیرهم من الفقراء یعطون لفقرهم، لا لقرابتهم من رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، و أما ذو القربی فالرأی عنده أن یرجع أمر الخمس إلی الإمام یقسمه حسب ما یراه من المصلحة، و أما الرأی عند الشیعة فإن الأسهم الثلاثة (سهم اللَّه و الرسول و ذو القربی) فیفوض أمرها إلی الإمام أو نائبه یضعها حسب ما یراه من المصلحه، و أما الأسهم الثلاثة الباقیه فتعطی لأیتام بنی‌هاشم و مساکینهم و أبناء سبیلهم و لایشارکهم فیها غیرهم.

یقول عبدالرحمن بن الجوزی فی «صید الخاطر»: «إن اللَّه لا یخلی الأرض من قائم له بالحجة، جامع بین العلم و العمل، عارف بحقوق اللَّه تعالی، خائف منه، فذلک قطب الدنیا، و متی مات أخلف اللَّه عوضه، و ربما لم یمت حتی یری من یصلح للنیابه عنه فی کل نائبه، و مثل هذا لا تخلوا الأرض منه فهو بمقام النبی صلی اللَّه علیه و آله فی الأمة، و هذا الذی أصفه یکون قائماً بالأصول، حافظاً للحدود»، و لما کان أهل البیت، ورثة لأنبیاء اللَّه و رسله، علی من القرون و کر العصور و کر العصور، فی الدفاع عن شریعة اللَّه، و الحفاظ علی ملته، من أعدائه الضالین المضلین، یردون کل ضلالة، و یمحقون کل بدعة، ینادون الناس إلی السنن التی اندثرت، و یدعونهم إلی الآداب و الفضائل التی هجرت، و یحفظون للإسلام قدسیته، فلقد أخرج الملا فی سیرته و ابن حجر فی صواعقه أنه صلی اللَّه علیه و آله قال: فی کل خلف من أمتی عدول من أهل بیتی، ینفون عن هذا الدین تحریف الضالین و انتحال المبطلین و تأویل الجاهلین، ألا و إن ائمتکم و فدکم إلی اللَّه عزوجل، فانظروا من تفدون»، هذا و قد أوصی النبی صلی اللَّه علیه و آله

[ صفحه 82]

بملازمة الهداة المهتدین من أئمة أهل‌البیت، و الاقتداء بهم، و الأخذ عنهم، لأنهم بحکم فطرتهم السلیمة کما یقول الأستاذ حسین یوسف، و سریان دم النبی صلی اللَّه علیه و آله فی دمائهم، و روحه فی أرواحهم، أقرب إلی التوفیق و السداد، و أبعد عن الغرض و الهوی، و لذلک نهی الرسول عن إغفالهم أو التقدم علیهم، لأنهم الأعلی مقاماً، و الأصفی إسلاماً و إیماناً، و فی نفس الوقت حذر من التخلف عنهم، قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله «إنی تارک فیکم أمرین، لن تضلوا إن اتبعتموهما، و هما کتاب اللَّه، و أهل بیتی عترتی، أنی سألت ذلک لهما، فلا تقدموهما فتهلکوا، و لا تقصروا عنهما فتهلکوا، ولا تعلموهم فإنهم أعلم منکم»، و قوله صلی اللَّه علیه و آله «لا تعلموهم فإنهم أعلم منکم»إشارة إلی أنهم بفطرتهم هداة مهتدون، بموجب کونهم الأطهر حسباً و نسباً، و الأنقی روحاً و قلباً، واللَّه تعالی یقول: (و اتقوا اللَّه و یعلمکم).
و أخرج ابن عساکر من طریق عبداللَّه بن أحمد بن حنبل قال: سمعت أبی یروی عن النبی صلی اللَّه علیه و آله أنه قال: «إن اللَّه یقیض فی راس کل مائه سنه رجلاً من أهل بیتی یعلم أمتی الدین»، و أخرج أبوإسماعیل الهروی من طریق حمید بن زنجویة قال سمعت أحمد بن حنبل یقول: یروی فی الحدیث عن النبی صلی اللَّه علیه و آله «أن اللَّه یمن علی أهل دینة فی راس کل مائه سنه برجل من أهل بیتی یبین لهم امور دینهم»، و یقول الحافظ السیوطی أن الروایه المقیده بقوله «من أهل بیتی»، و أن کانت غیر معروفه السند، فإن أحمد أوردها بغیر اسناد و لم یوقف علی اسنادها فی شی من الکتب و لا الاجزاء الحدیثیه، غیر انها فی غایه الظهور من حیث المعنی، فإن القائم بهذا المنصب الشریف جدیر بان یکون من أهل‌البیت النبوی الشریف، ذلک لان اهل البیت اتم حالا من سائر العباد المشارکین لهم فی العباده الظاهره، و احسن اخلاقا و ازکی نفسا، و قد ذهب البعض إلی أن آل البیت محفوظون من الکبائر بعنایه اللَّه، فقد فطرهم علی حبه وحب طاعته، و الناس معادن خیارهم فی الجاهلیة خیارهم فی الاسلام.
و ذهب قوم إلی أن القطب فی کل عصر، لا بد و أن یکون من أهل‌البیت النبوی الشریف، و أن رأی أبوالعباس المرسی، کما نقل عنه تلمیذه ابن عطاء، أن

[ صفحه 83]

القطب قد یکون من غیرهم، ولکن قطب الأقطاب لایکون الا منهم، لأنهم أزکی الناس أصلاً، و أوفرهم فضلاً، غیر أن القطب من شأنه غالباً الخفاء و عدم الظهور، فإذا لم یوجد فی الظاهر من أهل‌البیت من یصلح للإتصاف بالقطبیة، حمل علی أنه قام بذلک رجل منهم فی الباطن، و أما القائم بتجدید الدین فلابد أن یکون ظاهراً حتی یسیر علمه فی الآفاق، و ینتشر فی الأقطار، و هنا یفترض «ابن أبی‌بکر الشلی» فی کتابه «المشرع الروی» أن المناصب الثلاثة، و هی: الخلافة الظاهرة و هی القیام بأمر الإمامة، ثم اخلافة الباطنة و هی القطبیة، ثم منصب تجدید الدین علی رأس کل مائة سنة، لایقوم بها الا رجل أهل‌البیت، ولکن ما المراد باهل البیت هنا، یجیب ابن أبی‌بکر بانه أن اراد صلی اللَّه علیه و آله بقوله «رجل من أهل بیتی» أی من سائر قریش، کما هو المراد بالخلافة الظاهرة، اتسع الأمر، و ربما اراد صلی اللَّه علیه و آله بذلک ما هو أعم من أهل‌البیت بالنسب، فقد صح أن مولی القوم منهم، غیر أن هناک من اشترط أن یکون القطب من ذریة الإمام الحسین علی وجه الخصوص، و هنا ربما کان رأی أبی‌العباس المرسی من أن القطب قد یکون من غیر آل البیت، علی أن یکون قطب الأقطاب منهم، ربما کان مقبولاً إلی حدما، و أن رجح ابن أبی‌بکر الشلی الاکتفاء بمطلق أهل‌البیت فی القطبیة أو أن یکون القطب من أهل‌البیت من جهة الأم.

کرم اللَّه أهل‌البیت و طهرهم من الرجس و الأهواء و المطامع، و من ثم فقد اصطفاهم لحمایة دینه و نشر هدایته، و فی نفس الوقت فقد ارتضاهم محلاً لبائه و هدفاً لقدره و قضائه لیضرب بهم للناس أروع المثل فی التضحیة، و الناس معادن، «خیارهم فی الجاهلیة خیارهم فی الإسلام إذا فقهوا» و أهل‌البیت، رضوان اللَّه علیهم، بحکم صلتهم باشرف خلق اللَّه، هم أصدق الناس إیماناً، و أرسخهم یقیناً، و أعرقهم أصلاً، و أشرفهم حسباً و نسباً، و من ثم فهم أولی الناس بمواقف الشرف و الإباء، و البطولة و الفداء، و أجدرهم بالصدق عند اللقاء، و الصبر فی البأساء والضراء، و لهذا کانوا أقرب الناس إلی البلاء، تخلیداً لذکراهم، و إعلاء

[ صفحه 84]

لشأئهم، و تلک سنة اللَّه فی خلقه، و روی البخاری و أحمد و الترمذی عن سعد بن أبی‌وقاص قال قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله «أشد الناس بلاء الأنبیاء ثم الأمثل فالأمثل، یبتلی المرء علی حسب دینه، فإن کان فی دینه صلباً اشتد بلاؤه، و إن کان فی دینه رقة ابتلی علی قدر دینه، فما یبرح البلاء بالعبد حتی یترکه یمشی علی الأرض و ما علیه خطیئه».
و من ثم فقد کان تاریخ آل النبی الکرام البررة یفیض بالمآسی و الآلآم بما تنفطر له القلوب و ترتجف له الأحلام، غیر أن ذلک لم یزدهم إلا مکانة عنداللَّه، وحباً عند الناس، حتی أصبح ذلک الحب هو الفطرة التی فطر اللَّه علیها عباده المؤمنین، لأنه حب فی اللَّه، و للَّه، الذی بعث جدهم صلی اللَّه علیه و آله نبیاً و رسولاً، و بعثه للناس کافه هادیاً و مبشراً و نذیراً، فأحبه المسلمون و أحبوا أهل‌بیته، عملاً بوصیته صلی اللَّه علیه و آله، فلقد أخرج ابن سعد و الملا فی سیرته و المحب الطبری فی الدخائر «استوصوا أهل بیتی خیراً، فإنی أخاصمکم عنهم غدا، و من أکن خصمه أخصمه، و من أخصمه دخل النار»، و أخرج الخطیب فی التاریخ عن علی عن النبی صلی اللَّه علیه و آله أنه قال: شفاعتی لأمتی من أحب أهل‌بیتی»، و روی الدیلمی عن علی عن النبی صلی اللَّه علیه و آله أنه قال «أثبتکم علی الصراط، أشدکم حباً لأهل بیتی»، و فی نفس الوقت حذر النبی صلی اللَّه علیه و آله أمته من کراهیة أهل بیته و إیذائهم، فلقد أخرج الدیلمی عن أبی‌سعید أن رسول اللَّه صلی اللَّه علیه و آله قال: «إشتد غضب اللَّه علی آذانی فی عترتی»،
و روی أحمد و الطبرانی عن أبی‌هریرة قال: نظر رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله إلی علی و الحسن و الحسین و فاطمة، صلوات اللَّه علیهم، فقال: «أنا حرب لمن حاربکم، سلم لمن سالمکم»، و أخرج الإمام أحمد مرفوعاً: «من أبغض أهل‌البیت فهو منافق»، و أخرج ابن عساکر من حدیث ابن عمر أن رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله قال: «لا یحب أهل‌البیت إلا مؤمن، و لا یبغضهم إلا منافق»، و أخرج الحاکم عن أبی‌سعید الخدری قال قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله «لا یبغضنا أهل‌البیت أحد، إلا أدخله اللَّه النار»، و أخرج القاضی عیاض فی الشفاء ما حاصله «من سب أبا أحد من ذریته صلی اللَّه علیه و آله و لم تقم قرینة علی إخراجه صلی اللَّه علیه و آله قتل».

[ صفحه 85]

و روی أن الإمام الحسن رضی اللَّه عنه خطب فی أیامه فی أحد مقاماته فقال، کما جاء فی تاریخ المسعودی، «نحن حزب اللَّه المفلحون، و عترة رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله الأقربون، و اهل... هرون الطیبون، وأحد الثقلین اللذین خلفهما رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و الثانی: کتاب اللَّه فیه تفصیل کل شی‌ء لا یأتیه الباطل من بین یدیه، و لا من خلفه، و المعوّل علیه فی کل شی‌ء، لا یخطئنا تأویله، بل نتیقن حقائقه، فأطیعونا، فإن طاعتنا مفروضه، إذ کانت بطاعة اللَّه و الرسول و أولی الأمر مقرونة (فإن تنازعتم فی شی‌ء فردوه إلی اللَّه و الرسول... و لو ردّوه إلی الرسول و إلی أولی الأمر منهم لعلمه الذین یستنبطونه منهم)، و أحذرکم الإصغاء لهتاف الشیطان إنه لکم عدو مبین، فتکونون کأولیائه الذین قال لهم (لا غالب لکم الیوم من الناس فلما تراءت الفئتان نکص علی عقبیه و قال إنی بری‌ء منکم أنی أری ما لا ترون «فتلقون للرماح أزراً، و للسیوف جزراً، و للعمد خطأ، و للسهام غرضاً، ثم لا ینفع نفساً إیمانها لم تکن آمنت من قبل أو کسبت فی إیمانها خیراً، و اللَّه أعلم».
و روی أن الإمام علی، کرم اللَّه وجهه فی الجنة، اعتل فأمر ابنه الحسن رضی اللَّه عنه أن یصلی بالناس یوم الجمعة، فصعد المنبر فحمد اللَّه و أثنی علیه ثم قال:
إن اللَّه لم یبعث نبیاً إلا اختار له نقیباً و رهطاً و بیتاً، فوالدی بعث محمداً بالحق نبیاً لا ینتقص من حقناً أحد، إلا نقصه اللَّه من عمله مثله، و لا تکون علینا دولة، إلا و تکون لنا العاقبة، و لتعلمن نبأه بعد حین».
و مع ذلک کله و غیره، فإن کتب التواریخ إنما تمتلی‌ء بقصص محن أهل‌البیت التی بدأت فی أعقاب عهد الخلافة الراشدة، و منذ بدایة عهد الأمویین، و یحدثنا المؤرخون و أصحاب السیر، أنه فی أثناء حکم معاویة و ولده یزید، و فی ولایة الحجاج علی العراق، کان سبیل من یتهم بحب آل البیت القتل أو الضرب أو السجن أو التشرید، حتی أتی علی الناس حین من الدهر، یقال فیه للرجل إنه زندیق أو کافر، أحب إلیه من أن یقال له شیعی، و رغم ذلک فقد ازداد الناس ایماناً و تمسکاً بحبهم و ولائهم للعترة الطاهرة، و یحکی المؤرخون أن معاویة بن أبی‌سفیان قتل خلقاً کثیراً ممن أبی أن یلعن الإمام علی کرم اللَّه وجهه و رضی اللَّه عنه، أو یتبرأ

[ صفحه 86]

منه أو عارض مبدأ اللعن و البراءة نفسه، و أکبر الظن أن الإمام علی کان علم بما یلحق شیعته بعد وفاته، فقال لهم: ستدعون إلی سبی فسبونی، ثم تدعون إلی البراءة منی، فلا تتبرأوا منی، فإنی لعلی دین محمد صلی اللَّه علیه و آله و سلم».
و مع ذلک فقد فضل جماعه القتل علی سب الإمام و البراءة منه، بل فضلوا القتل علی سماع المس بمقام الإمام، منهم عمرو بن الحمق الصحابی الجلیل، فقتله معاویة و بعث برأسه إلی امرأته فوضعت الرأس فی حجرها، و قالت لرسول معاویة سترتموه عنی طویلاً، و أهدیتموه لی قتیلاً، فأهلاً و سهلاً من هدیة غیر قالیة و لا بمقلیة و روی الیعقوبی فی تاریخه أن الصحابی الجلیل عمرو بن الحمق الخزاعی کان من أصحاب حجر بن عدی الذین لا یسکتون علی سب الإمام علی علی منبر الکوفة، فأمر معاویة عامله زیاد بن أبیه أن یقبض علیهم و یشخصهم إلیه فی دمشق، فهرب عمر ابن الحمق و عده معه إلی الموصل، و بلغ عبدالرحمن بن أم الحکم، و کان عامل معاویة علی الموصل، مکان عمروبن الحمق، الخزاعی، و رفاعة بن شداد، فوجه فی طلبهما، فخرجا هاربین، و عمرو بن الحمق شدید العلة، فلما کان فی بعض الطریق لدغت عمراً حیّة، فقال: اللَّه أکبر، قال لی رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله یا عمرو، لیشترک فی قتلک الجن و الإنس، ثم قال لرفاعة: إمض لشأنک فإنی مأخوذ و مقتول، و لحقته رسل عبدالرحمن بن أم الحکم، فأخذوه و ضربت عنقه، و نصبت رأسه علی رمح، و طیف به، فکان أول رأس طیف به فی الإسلام، و قد کان معاویة حبس امرأته بدمشق، فلما أتی رأسه بعث به، فوضع فی حجرها، فقالت للرسول: أبلغ معاویة ما أقول: طالبه اللَّه بدمه، و عجل له الویل من نقمه، فقد أتی أمراً فریاً، و قتل براً نقیاً، و کان أول من حبس النساء بجرائر الرجال.
و منهم «حُجر بن عدی» أو «حجر الخیر»، کما کان یدعی، و کان صحابیاً جلیلاً، کثیر الصَلاة و الصیام، زاهداً محباً لآل بیت النبی صلی اللَّه علیه و آله، ساءه أن یشتم و الی لکوفة الإمام علی علی المنبر فکان یرد علیه، فقبض علیه زیاد و أرسله إلی معاویة، و هناک فی مرج عذراء، علی مبعدة 20 کیلاً من دمشق، وصل رسول معاویة،

[ صفحه 87]

و کان أعوراً، فقال لحجر: «إن أمیرالمؤمنین أمرنی بقتلک یا رأس الضلال و معدن الکفر و الطغیان، و المتولی لأبی تراب (و هو لقب أطلقه رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله علی علی، و کان أحب الأسماء إلی علی) و قتل أصحابک، إلا أن ترجعوا عن کفرکم و تلعنوا صاحبکم (أی الإمام علی) [6] و تتبرأوا منه، فقال حجر و جماعة من أصحابه: إن الصبر علی حد السیف لأیسر علینا مما تدعونا إلیه ثم القدوم علی اللَّه و علی نبیّه و علی وصیه، أحب إلینا من دخول النار، و أجاب نصف أصحابه إلی البراءة من علی، و قتل حجر و ألحق به من وافقه علی قوله من أصحابه» و کان حجر أول من قتل صبراً فی الإسلام، و قد هال قتل حجر بن عدی الکثیر من الناس، و علی رأسهم السیدة عائشة رضی اللَّه عنها و حین اجتمعت بمعاویه قالت له: یا معاویه: أقتلت حجراً و أصحابه فأین غرب حلمک عنهم، أما أنی سمعت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله یقول «یقتل بمرج عذراء نفر یغضب لهم أهل السماوات»، و کان محمد بن سیرین بعد ذلک إذا سئل عن الشهید یغسل، حدثهم حدیث حجر، مما یشیر إلی أن المسلمین کانوا یرون فی حجر: المسلم الصادق الآمر بالمعروف و الناهی عن المنکر، قضی شهیداً فی سبیل الجهر بالحق ما خلع طاعة و ما فارق جماعة، و إنما أنکر علی الولاة لعنهم خیرة أصحاب رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، و قد روی أن حجراً أوصی عند قتله الولاة لعنهم خیرة أصحاب رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، و قد روی أن حجراً أوصی عنه قتله «لا تطلقوا عنی حدیداً و لا تغسلوا عنی دماً، فإنی الاقی معاویة غداً علی الجادة» و قیل إن معاویة لما حضرته الوفاة جعل یقول «یومی منک یا حجر طویل» (ثلاث مرات)، ولکن الناس علی الإساءة یحیون، فإذا ما ماتوا انتبهوا، و قیل إن الناس کانوا یقولون: إن أول ذل دخل الکوفة موت الحسن بن علی، و قتل حجربن عدی، و دعوة زیاد، و روی عن الحسن البصری أنه قال، فیما یروی الطبری، «أربع خصال کن فی معاویة، لو لم یکن فیه منهن واحدة، لکانت موبقة: إنتزاؤه علی هذه الأمة بالسفهاء حتی ابتزها أمرها بغیر مشورة منهم، و فیهم بقایا الصحابة

[ صفحه 88]

و ذو الفضیلة، و استخلافه ابنه بعده سکیراً خمیراً، یلبس الحریر و یضرب بالطنابیر، و ادعاؤه زیاداً، و قد قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله: الولد للفراش و للعاهر الحجر، و قتله حُجْراً، ویلاً له من حجر، ویلاً له من حجر».
و یروی ابن أبی‌الحدید فی أول الجزء الثالث من شرح نهج‌البلاغه ما ملخصه: أن معاویة بن أبی‌سفیان کتب إلی عماله: «برئت الذمة ممن یروی شیئاً فی فضائل علی و أهل بیته، و أن لا یجیزوا لأحد من الشیعة شهادة، و أن یمحو کل شیعی من دیوان العطاء و ینکلوا به و یهدموا داره، و امتثل العمال أمر سیدهم فقتلوا الشیعة و شردوهم و قطعوا الأیدی و الأرجل و سملوا الأعین و صلبوهم علی جذوع النخل»، و لعل من أقسی ولاة معاویة زیاد ابن أبیه، و عامله علی البصرة سمرة ابن جندب، و الذی یروی المؤرخون کالطبری و ابن الأثیر أنه قتل أکثر من ثمانیة الآف، و لما سأله زیاد: أتخاف أن تکون قتلت بریئاً؟ فقال: لو قتلت معهم مثلهم ما خشیت و قال أبوالسوار العدوی: قتل سمرة من قومی فی غداة واحدة سبعة و أربعین کلهم قد جمع القرآن».
و استمر معاویة حتی آخر أیامه یحاول جاهداً طمس فضائل آل البیت بعامة، و الإمام علی بخاصة، فقد روی أن معاویه قال لعبد اللَّه بن عباس- حبرالأمة و ترجمان القرآن و ابن عم النبی صلی اللَّه علیه و آله- قد کتبنا إلی الآفاق ننهی عن ذکر مناقب علی، فکف لسانک، فقال ابن عباس: أتنهانا یا معاویة أن نقرأ القرآن، قال معاویه: لا، قال ابن عباس: أتنهانا عن تأویله (أی تفسیره)،قال معاویه نعم، قال ابن عباس: أنقرأه و لا نسأل عما أراد اللَّه بکلامه، و أیهما أوجب علینا، قراءة القرآن أو العمل به، فقال معاویه: العمل به، قال ابن عباس: کیف نعمل به و نحن لا نعلم ما عنی اللَّه، قال معاویه: سل عن تفسیره غیرک و غیر آل بیتک، قال ابن عباس: نزل القرآن علی أهل بیتی، فنسأل عنه آل أبی‌سفیان، أتنهانا یا معاویة أن نعبد اللَّه بالقرآن بما فیه من حلال و حرام، أن الأمة إذا لم تسال عن القرآن و تعمل به هلکت، قال معاویة: إقرأوا القرآن و فسروه، ولکن لا ترووا شیئاً مما أنزل اللَّه فیکم، و ارووا ما سوی ذلک، قال إبن عباس: إن اللَّه یقول (یریدون أن یطفئوا

[ صفحه 89]

نور اللَّه بافواههم و یأبی اللَّه إلا أن یتم نوره و لو کره الکافرون) قال معاویة: «یا ابن عباس إربع علی نفسک، و کف لسانک، و إن کنت لابد فاعلاً فلیکن ذلک سراً لا یسمعه أحد علانیة»، ثم رجع معاویة إلی بیته و بعث إلی ابن عباس بمائة ألف درهم، و نادی منادیه «أن برئت الذمة ممن روی حدیثاً فی مناقب علی و أهل‌بیته».
و زاد الطین بلة، أن ابتدع معاویة بدعة خسیسة دنیئة، حیث أقام هو و خلفاؤه من بعده من بنی أمیة منابر یتناوب علیها الخطباء فی سب سیدنا الإمام علی، کرم اللَّه وجهه فی الجنة، و آل البیت الطاهرین المطهرین، و فی افتراء الأباطیل للنیل من الإمام و الزرایه علیه، و ظلوا علی ذلک طیلة عهد دولتهم، إلا أیام عمر بن عبد العزیز، فما نالوا من ذلک منالاً، و لا حولوا أحداً عن حب الإمام علی و آل بیت النبی صلی اللَّه علیه و آله، علی تعاقب الزمان واختلاف العصور، یقول أبوجعفر الاسکافی فی «نقض رسائل العثمانیة للجاحظ»، فکان الأمویون لا یألون جهداً فی طول ملکهم أن یخمدوا ذکر علی، علیه‌السلام، و ولده، و یطفئوا نورهم، و یکتموا فضائلهم و مناقبهم و سوابقهم، یحلمون الناس علی سبهم و لعنهم علی المنابر، و العیاذ باللَّه، فلم یزل السیف یقطر من دمائهم، مع قلة عددهم و کثرة عدوهم، فکانوا بین قتیل وأسیر و شرید و هارب و مستخف، و خائف مرتقب، حتی أن الفقیه و المحدث و القاص و المتکلم، لیُتقدم إلیه، و یتوعد بغایة الإبعاذ و أشد العقوبة، ألا یذکر شیئاً من خصائصهم، و لا یرخصوا لأحد أن یطیف بهم، و حتی بلغ من تقیه المحدث إذا ذکر حدیثاً عن علی بن أبی‌طالب علیه‌السلام، کنیّ عن ذکره فقال: قال رجل من قریش، و فعل رجل من قریش، و لا یذکر علیاً علیه‌السلام، و لا یتفوه باسمه.
و من ذلک- مثلاً- ما یرویه الحاکم فی المستدرک عن مالک بن دینار قال: سألت سعید بن جبیر فقلت: یا أباعبداللَّه من کان حامل رایة رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله؟ قال فنظر إلی و قال: کأنک رخیّ البال، فغضبت و شکوته لإخوأنه من القراء فقلت ألا تعجبون من سعید: أنی سألتة من کان حامل رایة رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله فنظر

[ صفحه 90]

إلی وقال: إنک لرخیّ البال، قالوا: إنک سالتة و هو خائف من الحجاج، و قد لاذ بالبیت فسله الآن، فسألتة فقال: کان حاملها علی رضی اللَّه عنه، هکذا سمعته من عبداللَّه بن عباس.
و یبدوا لی فی أکبر الظن، أن معاویه لم یعد یأبه بأحد فی تطاوله علی الإمام علی و أهل‌البیت الطاهرین، حتی أعرف الناس به و بالإمام علی من أکابر الصحابة، روی أن معاویه حج فمر بالمدینة فدعا سعد بن أبی‌وقاص رضی اللَّه عنه- أحد العشرة المبشرین بالجنة و بقیة أصحاب الشوری، و کان قد اعتزل الفتنه، و لم یبایع علیاً- للخروج معه، فلبی سعد الدعوة، و لما انتهت أعمال الحج انصرفوا إلی دار الندوة، و أخذا بأطراف الحدیث، و غرّ معاویة إقبال سعد علیه،فشرع فی سب الإمام علی، و قال لسعد: ما یمنعک أن تسب أباتراب، فبان الغضب فی وجه سعد، و قال فی حدة: أجلستنی علی سریرک و شرعت فی سب علی، واللَّه لأن یکون لی خصله واحدة من خصال کانت لعلی أحب إلیّ مما طلعت علیه الشمس، واللَّه أن أکون صهراً للنبی صلی اللَّه علیه و آله لی من الولد ما لعلی أحب إلی مما طلعت علیه الشمس، واللَّه لأن یکون النبی صلی اللَّه علیه و آله قال لی ما قال له یوم خیبر:
لأعطین الرایة غداً رجلاً یحبه اللَّه و رسوله و یحب اللَّه و رسوله، لیس بفرار بفتح اللَّه علی یدیه، أحب إلی مما طلعت علیه الشمس، و اللَّه لأن یکون النبی صلی اللَّه علیه و آله قال لی ما قاله یوم غزوة تبوک: ألا ترضی أن تکون منی بمنزلة هارون من موسی، إلا أنه لا نبی بعدی»، أحب إلی مما طلعت علیه الشمس، لا أدخل علیک داراً بعد الیوم، ثم نفض سعد رداء و خرج».
و روی الإمام مسلم فی صحیحه بسنده عن عامر بن سعد بن أبی‌وقاص عن أبیه قال: أمر معاویة بن أبی‌سفیان سعداً فقال: ما منعک أن تسب أباالتراب (یعنی الإمام علی) فقال: أما ما ذکرت ثلاثاً قالهن له رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله فلن أسبه، لأن تکون لی واحدة منهن أحب إلی من حمر النعم، سمعت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله یقول له خلفه فی بعض مغازیه، فقال له علی: یا رسول‌اللَّه خلفتنی مع النساء و الصبیان، فقال له رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله: أما ترضی أن تکون منی بمنزله هارون من موسی، الا أنه

[ صفحه 91]

لا نبوة بعدی، و سمعته یقول یوم خیبر: لأعطین الرایة رجلاً یحب اللَّه و رسوله،و یحبه اللَّه و رسوله، قال فتطاولنا لها، فقال: ادعوا لی علیاً، فأتی به رمد فبصق فی عینه، و دفع الرایة إلیه ففتح اللَّه علیه، و لما نزلت هذا الآیة: فقل تعالوا ندع أبناءنا و أبناءکم، دعا رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله علیاً و فاطمة و حسناً و حسیناً، فقال: «اللهم هولاء أهلی».
و زاد الضغط أضعافاً بعد معاویه، حیث حدثت فی عهد ولده یزید کارثة کربلاء، فکانت کارثة الکوارث، و وصمة العار الأبدیة فی جبین الأمه الإسلامیة، و قتل فیها من أهل‌البیت الطاهر المطهر ثمانیة عشر شاباً، بخلاف سید شباب أهل الجنة و سبط الرسول صلی اللَّه علیه و آله، سیدنا و مولانا الإمام الحسین، علیه‌السلام، و کلهم من بناء فاطمة الزهراء، بضعة رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، ما علی وجه الأرض یومئذ لهم شبیه، و کاد نسل النبی صلی اللَّه علیه و آله فی ذریه الحسین یستاصل، لولا نجاة الإمام علی زین العابدین، من القتل، غیر أن عدالة السماء اقتضت أن ترد کید ابن معاویه فی نحره، فانقرضت ذریه یزید، و لم یبق له عقب، رغم أنه کان له من البنین خمسة عشر، و من البنات خمس، و من المؤلم أنه ما تکاد الکارثه المروعة تنتهی، بل ما یزال الإمام الحسین سید الشهداء بالعراء صریعاً و بنات رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله سبایا، و ذریته مقتلة، حتی یصعد ابن الدعی، عبیداللَّه بن زیاد منبر الکوفة فخطب فقال مقتله، حتی یصعد ابن الدعی، عبیداللَّه بن زیاد منبر الکوفة فخطب فقال «الحمد للَّه الذی أظهر الحق و أهله، و نصر أمیرالمؤمنین یزید بن معاویة و حزبه، و قتل الکذاب بن الکذاب، الحسین بن علی شیعته، فلم یفرغ من کلمته هذا حتی و ثب إلیه عبداللَّه بن عفیف الأزدی، فقال له: یا ابن مرجانة، أن الکذاب بن الکذاب أنت و أبوک و الذی ولاک و أبوه، یا ابن مرجانة، أتقتلون أبناء النبیین و تتکلمون بکلام الصدیقین فقال عبیداللَّه: من المتکلم،قال ابن عفیف: أنا یا عدو اللَّه، أتقتلون الذریة الطاهرة التی أذهب اللَّه عنها الرجس و تزعم أنک علی دین الإسلام، و اغوثاه، أین أولاد المهاجرین و الانصار ینتقمون من هذا اللعین بن اللعین، فقال ابن زیاد للشرطة: علیّ به، غیر أن قومه حالوا بینه و بین الشرطة و أوصلوه إلی داره، ولکن الشرطة اقتحمت علیه داره، و لم یکن فیها إلا

[ صفحه 92]

الرجل و ابنته الصغیرة، فلما أحست بهم صاحت: یا أباه أتاک القوم، فقال لها: ناولینی سیفی، و کان قد فقد عینیه مع الإمام علی، الواحدة یوم الجمل، و الأخری یوم صفین، فأخذ السیف یذب عن نفسه و یهوی به بقوة علی الحرکة، حتی قبض علیه و أخذ إلی ابن زیاد الذی سأله: ما تقول فی عثمان، فقال له: ما أنت و عثمان، سلنی عنک و عن أبیک و عن یزید و أبیه، فقال ابن زیاد: لتذوقن الموت غصة غصة فقال: الحمد للَّه الذی رزقنی الشهادة علی ید ألعن خلقه بعد ما یئست منها».
و أرسل ابن زیاد بالرؤوس و السبایا من آل محمد صلی اللَّه علیه و آله من النساء و الأطفال بغیر وطاء فی ذل و انکسار و الرؤوس علی الرماح، إلی یزید بن معاویة فی دمشق، و روی أنهم لما دخلوا دمشق برأس الإمام الحسین أخرجت زینب بنت الحسین رأسها من الخباء، و هی تقول:

ماذا تقولون إن قال النبی لکم
ماذا فعلتم و أنتم آخر الأمم

بعترتی و باهلی بعد مفتقدی
منهم أساری و منهم ضرجوا بدم

ما کان هذا جزائی إذ نصحت لکم
أن تخلفونی بسوء فی ذوی رحم

و لما دخلوا علی یزید، أقبل قاتل الحسین، و وضع الرأس الشریف بین یدی یزید فی طست فجعل ینکثه علی ثنایاه بالقضیب، روی أن ابن زیاد قد فعل ذلک فی الکوفه، و سواء فعل ذلک أحدهما أو کلاهما، فکلا الرجلین أسوأ من الآخر، و کل منهما یفوق الآخر فی جریمته النکراء، و أن یوم کربلاء، و العاشر من محرم عام 61 ه (10 أکتوبر 680 م) سوف یظل یوماً أسوداً لا فی تاریخ الدولة الامویه فحسب، بل فی تاریخ المسلمین قاطبة، و أن نتائجه کانت أخطر مما تصور المعاصرون، و قد حدث أثناء لقاء یزید بالسبایا من آل البیت ما یدلنا إلی أی درک أسفل من الانحطاط و الجهالة بالدین وصل القوم ذلک أن رجلاً لئیماً من جلساء یزید عندما رأی السیدة فاطمة بنت الإمام علی قام إلی یزید فقال یا أمیرالمؤمنین هب لی هذه، و کانت ذات جمال و جلال، فأرعدت السیدة فاطمة، وظنت أن ذلک جائز له، و أخذت بثیاب أختها العقیلة الطاهرة السیدة زینب، و کانت من العقل و الفقه ما تعلم أن ذلک لا یجوز شرعاً، فقالت: «کذبت و اللَّه ولومت، ما ذلک

[ صفحه 93]

لک و له، فغضب یزید، و قال إن ذلک لی، و لو شئت أن أفعله لفعلت، قالت کلا واللَّه، ما جعل اللَّه ذلک لک إلا أن تخرج من ملتنا، و تدین بغیر دیننا، فغضب یزید و استطار، ثم قال: إیای تستقبلین بهذا، إنما خرج من الدین أبوک و أخوک، فقالت زینب، بدین اللَّه و دین أبی و دین أخی وجدی، اهتدیت أنت و أبوک وجدک، قال: کذبت یا عدوه اللَّه، قالت أنت أمیر مسلط تشتم ظالماً و تقهر بسلطانک»، و هکذا یبدو واضحاً مدی علم من وضعته الأقدار علی رأس المسلمین و بطانته، فهما لا یعلمان أن طلبهما لا یقره الإسلام، و یزید خلیفة المسلمین یکفر الإمام علی و الإمام الحسین و الأول بشره النبی صلی اللَّه علیه و آله بالجنة مرات، و الثانی سید شباب أهل الجنة، ثم تأخذه العزة بالإثم فیتطاول علی العقیله الطاهرة و یصفها بالکذب و بانها عدوه اللَّه، و هی بضعة رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و ابنه بنته فاطمة الزهراء التی فطمها اللَّه و ولدها و من أحبهم من النار، ولکن ماذا نقول و هو یزید بن معاویة بن أبی‌سفیان.
هذا و یکاد کثیر من الباحثین یجمعون علی أن الأمویین قد نکلوا بآل البیت أخذاً بثارات بدر و أحد، لأن الإمام علی قتل فی هاتین الغزوتین شیوخ بنی‌أمیه و ساداتهم، و یستشهدون علی ذلک بقول یزید عندما قتل الإمام الحسین و وضعت رأسه الشریف بین یدیه:

لیت أشیاخی ببدر شهدوا
جذغ الخزرج من وقع الأسل

لأهلوا و استهلوا فرحاً
ثم قالوا یا یزید لا شتل

و لیس ببعید أن یتذکر یزید الحفائظ و الحروب القدیمة بین الرسول صلی اللَّه علیه و آله جد الحسین، و جده أبی‌سفیان و بین الإمام علی ابن الحسین و بین أبیه معاویه، و أن ینطق بکلمة التشفی و الحقد، ولکن الباعث الأول علی الفجیعة هو نظام الجور و عهد الأب للابن بالخلافة وجوبها حقاً موروثاً، فها هو ذا معاویه لا یکتفی باغتصاب الخلافة، ثم لا یرغب، و هو علی و شک لقاء ربه فی التکفیر عن خطئه، تارکاً أمر المسلمین للمسلمین، بل یمعن فی تحویل الإسلام إلی ملک غضوض و إلی

[ صفحه 94]

مزرعة أمویة، فیأخذ البیعة لیزید بالذهب و السیف، قال بعض من ندبه معاویة لهذا الأمر: أیها الناس، أمیرالمؤمنین هذا (مشیراً إلی معاویة) فإن مات فهذا (مشیراً إلی یزید) فمن أبی فهذا (مشیراً إلی السیف)، و هکذا یتربع یزید علی عرش أبیه بعد وفاته، فیهمل أمر المسلمین و یعکف علی اللهو بفهوده و قروده حتی یلقب «یزید القرود» ثم یسلط من قواده و رجاله من یُنزلون بالعباد و البلاد، من الهول ما یخجل الشیطان نفسه من اقترافه، فابن زیاد فی الکوفه و البصرة یحز رأس کل من تسول له نفسه أن یقول «لِمَ» ثم یقتل أبناء الرسول و أحفاده و آل بیته فی کربلاء قتلاً یزید إلی المدینة المنورة، دار الهجرة، ووطن الأنصار، و عاصمة الإسلام یصنع بها و بأهلها من الوحشیة و الجریمة ما یتعاظم کل وصف، فقتل من الصحابة و من غیرهم خلق کثیر، و نهبت المدینة و استبیحث ثلاثة أیام، و افتضت فیها ألف عذراء فیما یقولون، و قد قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله «من أخاف أهل المدینة أخافه اللَّه، و علیه لعنة اللَّه و الملائکة و الناس أجمعین» (رواه مسلم)، و حتی مکة بمسجدها الحرام یرسل إلیها «یزید القرود» من یستبیحها، و یستبیح البیت الحرام، ثم حین یختفی بیت أبی‌سفیان بموت یزید، و یسطو علی الخلافة بیت مروان، و هو شعبة أخری، و امتداد آخر للأمویین، یظهر الحجاج لینشر الخراب و الدمار و القتل فی کل مکان باسم الأمویین، و فی سبیل دعم ملکهم.
و هکذا قتل الحجاج علی حب أهل‌البیت ألوف الرجل، و فیهم الصحابی و التابعی و الفقیه و الزاهد و المحدث، منهم علی سبیل المثال الفقیه الزاهد سعید بن جبیر، فلقد قال له الحجاج یوماً: أعلی فی الجنة أم فی النار؟ فلم یجب سعید بغیر البکاء، فأمر الحجاج بإحضار الذهب و الفضة و قال لسعید: أتحب أن لک شیئاً منه، قال سعید: لا أحب مالا یحبه اللَّه، و لما یئس الحجاج من أن یستمیله بالمال أمر بقتله، فقال سعید: أشهدک یا حجاج أن لا إله إله اللَّه و أن محمداً رسول‌اللَّه، قال الحجاج أقتلوه، فضحک سعید، فقال الحجاج ما یضحکک، قال: جرأتک علی اللَّه و حلمه علیک، و لما قتل سعید، قال الحسن البصری: و اللَّه لو اشترک أهل

[ صفحه 95]

المشرق و المغرب فی قتله لأکبهم اللَّه علی وجوههم فی النار، و کان الحجاج یری سعید فی المقام قابضاً علی تلابیبه و یقول یا عدو اللَّه: فیما قتلتنی، فیستیقظ مذعوراً و یصیح مالی و لسعید»، و یروی الشعبی أنه کان بواسط فحضر صلاة العید مع الحجاج فدعاه و قال له: هذا یوم أضحی و قد أردت أن أضحی یرجل من العراق و أحب أن تسمع لقوله لتعلم أنی أصیب الرأی فیما أفعل، فقلت أیها الأمیر کان رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله یضحی بکبش فاستن أنت بسنته، قال: إذا سمعت ما یقول صوبت رأیی، فلما أحضروه، فإذا هو «یحیی بن یعمر» فاغتممت غماً شدیداً، ثم قال له الحجاج: أنت فقیه أهل العراق، قال یحیی أنا من فقهائهم، قال الحجاج: کیف زعمت أن الحسن و الحسین من ذریة رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله قال یحیی: ما أنا بزاعم ذلک، بل قائله بحق، قال الحجاج وأی حق، قال یحیی: کتاب اللَّه نطق بذلک، قال لعللک ترید قوله (فمن حاجک من بعد ما جاءک من العلم فقل تعالوا ندع أبناءنا و أبناءکم و نساءنا و نساءکم، و أنفسنا و أنفسکم ثم نبتهل فنجعل لعنه اللَّه علی الکاذبین) (آیة المباهلة) و أن رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله خرج للمباهلة و معه علی و الحسن و الحسین و فاطمة، قال یحیی و إنها و اللَّه لحجة بلیغة، ولکنی مع ذلک لا أحتج بها، قال إن جئت بغیرها من کتاب اللَّه فلک عشر الآف درهم، و إلا قتلتک و کنت فی حل من دمک، قال یحیی نعم، و تلا الآیة 84- 85 من الأنعام (و من ذریته داود و سلیمان و أیوب و یوسف و موسی و هارون و کذلک نجزی المحسنین، و زکریا و یحیی... و إلیاس کل من الصالحین) فترک کلمة «وعیسی» فقال الحجاج (و من عجب أنه کان حافظاً للقرآن) و أین ترک «عیسی» قال یحیی: و من أین کان عیسی من ذریة إبراهیم و لا أب له، قال الحجاج من قبل أمه مریم، قال یحیی: أیکون عیسی من ذریة إبراهیم بواسطة أمه مریم، و بینها و بینه ما تعلم من الأجداد (ما یقرب من عشرین قرناً فیما نری و لا یکون الحسن و الحسین من ذریة رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله بواسطة أمهما فاطمة و هی ابنته بلا واسطة، و کأنما ألقم الحجاج حجراً، فقال: أعطوه عشرة الآف درهم لا بارک اللَّه له فیها.
و هناک روایة أخری للقصة، روی الحاکم فی المستدرک عن عاصم بن بهدلة

[ صفحه 96]

قال: اجتمعوا عند الحجاج فذکر الحسین بن علی، فلقال الحجاج: لم یکن من ذریة النبی صلی اللَّه علیه و آله و عنده «یحیی بن یعمر» فقال له: کذبت أیها الأمیر، فقال: لتأتینی علی ما قلت ببینة و مصداق من کتاب اللَّه عزوجل أو لا قتلنک قتلاً، فقال (و من ذریته داود و سلیمان وأیوب و یوسف و موسی... إلی قوله تعالی عزوجل: (و زکریا و یحیی و عیسی و إلیاس) (الأنعام آیة 84- 85)، فأخبر اللَّه عزوجل أن عیسی من ذریة آدم بأمه، و الحسین بن علی من ذریه محمد صلی اللَّه علیه و آله بأمه، قال: صدقت، قال: لما حملک علی تکذیبی فی مجلسی، قال: ما أخذ اللَّه علی الأنبیاء لیبیّننه للناس و لا یکتمونه، قال اللَّه عزوجل:(فنبذوه وراء ظهورهم و اشتروا به ثمناً قلیلاً).
فنفاه إلی خراسان».
و لتعرف أی نوع من الناس کان ینال الحظوة عند أمراء المسلمین من عمال بنی‌أمیة، فلنقرأ قصة الحجاج مع عبداللَّه بن هانی‌ء، و هو من أود، حیّ من الیمن- کما رواها المسعودی- شهد مع الحجاج کل حروبه حتی تحرقه البیت الحرام، و کان من أنصاره و شیعته، فأراد الحجاج أن یکافأه فزوجه من بنت أسماء بن خارجة الفزاری و بنت سعید بن قیس الهمدانی رئیس الیمانیة، رغم أنف أبویهما، فقال له الحجاج «یا عبداللَّه قد زوجتک بنت سید بنی فزارة و بنت سید همدان و عظیم کهلان، و ما اود هنالک، فقال عبداللَّه: لا تقل أصلح اللَّه الأمیر ذلک، فإن لنا مناقب ما هی لاحد من العرب، قال و ما هی: قال: ما سب أمیرالمؤمنین عثمان فی نادلنا قط، قال و اللَّه هذه منقبة (و نحن نقول ذلک) و شهد منا صفین مع أمیرالمؤمنین معاویة سبعون رجلاً، و ما شهدها مع أبی‌تراب إلا رجل واحد، و کان اللَّه ما علمته امرأ سوء، قال و هذه واللَّه منقبة، قال و ما منا رجل عرض علیه شتم أبی‌تراب و لعنه إلا فعل، و قال و أزیدکم ابنیه الحسن و الحسین و أمهما فاطمة، قال و هذه واللَّه منقبة، و قال و ما أحد من العرب له من الملاحة و الصباحة مالنا ثم صحک و کان دمیماً شدید الأدمه مجدوراً فی رأسه أعجر مائل

[ صفحه 97]

الشدق أحول قبیح الوجه وحش المنظر»، هذا و قد استمر الحجاج فی إیذاء أهل‌البیت و التنکیل بمحبیهم حتی کتب له عبدالملک بن مروان «جنبنی دماء آل أبی‌طالب، فإنی رأیت الملک استوحش من آل حرب (معاویة و ولده) حین سفکوا دماءهم»، فکان الحجاج یتجبنها خوفاً من زوال الملک عنهم، لاخوفاً من الخالق عزوجل.
و یروی المسعودی فی قتل الأمویین لآل البیت أن بنات مروان بن محمد (آخر خلفاء بنی‌أمیه) دخلن علی «صالح بن علی العباسی» یطلبن العفو عنهن، فقال صالح: إنا لن نستبقی منکم أحداً رجلاً و لا امرأة، ألم یقتل أبوکن بالأمسن ابن أخی إبراهیم بن محمد بن علی بن عبداللَّه بن العباس فی محبسه فی حران، ألم یقتل هشام بن عبدالملک زید بن علی بن الحسین بن علی بن أبی‌طالب و صلبه فی کناسة الکوفة، و قتل امرأة زید بالحیرة، علی یدی یوسف بن عمر الثقفی، ألم یقتل الولید بن یزید بن عبدالملک، یحیی بن زید وصلبه فی خراسان، ألم یتقل عبیداللَّه بن زیاد الدعی، مسلم بن عقیل بن أبی‌طالب، علی یدی عمر بن سعد مع من قتل بین یدیه من أهل بیته، ألم یخرج محرم رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله سبایا حتی ورد بهن علی یزید بن معاویة، و قبل مقدمهن بعث إلیه برأس الحسین بن علی، قد ثقب دماغه علی رأس رمح یطاف به کور الشام و مدائنها حتی قدموا به علی یزید فی دمشق، کأنما بعث إلیه برأس رجل من المشرکین، ثم أوقف حرم رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله موقف السبی یتصفحهن جنود أهل‌الشام الجفاة الطغام، و یطلبون منه أن یهب لهم حرم رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله استخفافاً بحقه صلی اللَّه علیه و آله و جرأة علی اللَّه عزوجل، و کفراً لأنعمه، فما الذی استبقیتم منا أهل‌البیت، لو عدلتم فیه علینا».
و من عجب فإن العباسیین لم یکونوا أقل قسوة و تنکیلاً بآل البیت من ولد الحسن و الحسین من الأمویین، فلقد لقی أبناء علی بن أبی‌طالب من بنی عمومتهم العباسیین أمراً نکراً، و إن کان بعضهم کانوا علی غیر ذلک کالمأمون و المطیع، کما أن بنی العباس، و هم من بنی‌هاشم، لم ینزلوا إلی الدرک الأسفل الذی نزل إلیه

[ صفحه 98]

بنوأمیة حین لعنوا الإمام علی کرم اللَّه وجهه و رضی اللَّه عنه، و لعنوا بنیه الطاهرین المطهرین بنی الزهراء، بضعة رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، الأمر الذی فعله الأموین جمیعاً، حاشا عمر بن عبدالعزیز و یزید بن الولید بن عبد الملک بن مروان.
و یروی ابن الأثیر قصة ترک عمر بن عبدالعزیز سب الإمام فی الجزء الخامس من الکامل فیقول: کان بنوأمیة یسبون أمیرالمؤمنین علی بن أبی‌طالب، علیه‌السلام، إلی أن ولی عمر بن العزیز الخلافة، فترک ذلک و کتب إلی العمال فی الآفاق بترکه، و کان سبب محبته علیاً أنه قال: کنت بالمدینه أتعلم العلم، و کنت ألزم عبیداللَّه بن عبداللَّه ابن عتبه بن مسعود، فبلغه عنی شی‌ء من ذلک، فأتیته یوماً و هو یصلی، فأطال الصلاة، فقعدت أنتظر فراغه، فلما فرغ من صلاته التفت إلی فقال لی: متی علمت أن اللَّه غضب علی أهل بدر وبیعه الرضوان، بعد أن رضی عنهم، قلت: لم أسمع ذلک، قال: فما الذی بلغنی عنک من علیّ، فقلت معذرة إلی اللَّه و الیک، و ترکت ما کنت علیه، و کان أبی إذا خطب فنال من علی،رضی اللَّه عنه، تلجلج، فقلت: یا أبه إنک تمضی فی خطبتک، فإذا أتیت علی ذکر علی عرفت منک تقصیراً، قال: أوفطنت لذلک، قلت نعم، فقال: یا بنی إن الذین حولنا لو یعلمون من علی ما نعلم، تفرقوا عنا إلی أولاده، فلما ولی عمر الخلافة لم یکن عنده من الرغبة فی الدنیا ما یرتکب هذا الأمر العظیم لأجلها، فترک ذلک، و کتب بترکه، و قرأ عوضه (إن اللَّه یأمر بالعدل و الإحسان و إیتاء ذی القربی و ینهی عن الفحشاء و المنکر و البغی یعظکم لعلکم تذکرون)، فحل هذا الفعل عند الناس محلاً حسناً، و أکثروا مدحه بسببه، فمن ذلک قول کُثّیر عزه:

ولیت فلم تشتم علیاً و لم تخف
بریّاً و لم تتبع مقالة مجرم

تکلمت بالحق المبین و إنما
تبینّ آیات الهدی بالتکلم

و صدقت معروف الذی قلت بالذی
فعلت فأضحی راضیاً کل مسلم

ألا إنما یکفی الفتی بعد زیغه
من الأود البادی ثقاف المقوّم

فقال عمر، حین أنشد هذا الشعر: أفلحنا إذا

[ صفحه 99]

شاءت إراده اللَّه سبحانه و تعالی، أنه کما کانت نجاة العالم من ظلمات الجاهلیة علی ید سید أهل‌البیت سیدنا محمد رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، و کان وجود أهل‌البیت فی الأمة أمانا لهم من الخسف و النسف، فإن صلاح العالم فی آخر الزمان إنما سیکون بإذن اللَّه علی ید «المهدی» الذی یصطفیه اللَّه من أهل‌البیت النبی الطاهرین المطهرین، و الذی تواترت الأحادیث و استقاضت عن خروجه فی آخر الزمان، لیملا الأرض عدلاً، کما ملئت ظلماً وجوراً، قال صلی اللَّه علیه و آله: «المهدی منا، یختم الدین بنا، کما فتح بنا» (رواه المحب الطبری فی الصواعق المحرقه عن الطبرانی) و قال صلی اللَّه علیه و آله «المهدی من عترتی من ولد فاطمة» (رواه أبوداود و ابن ماجه و الحاکم من حدیث أم المؤمنین أم سلمة) و روی عن الإمام علی بن أبی‌طالب، کرم اللَّه وجهه فی الجنة، أنه قال: «المهدی من ولد أبنی هذا»، و أشار إلی الحسن.
و روی الحافظ الذهبی فی المنتقی عن المهدی: و عن علی أنه نظر إلی الحسن فقال: یسخرج من صلبه رجل یسمی باسم نبیّکم، یشبهه فی الخََْلْق، و لا یشبهه فی الخُلق، یملأ الأرض قسطاً».
و یقول الإمام ابن تیمیه: و قول أمیرالمؤمنین (الإمام علی، کرم اللَّه وجهه فی الجنة) فی أنه حسنی، لا حسینی صریح، ذلک لأن الحسن و الحسین مشبهان من بعض بإسماعیل و إسحاق، و إن لم یکونا نبیّین و لهذا کان النبی صلی اللَّه علیه و آله «أعیذکما بکلمات اللَّه التامة، من کل شیطان وهامة، و من کل عین لامة»، و یقول: «إن إبراهیم کاد یعوّذ بهما إسماعیل و إسحاق»، و کان إسماعیل هو الأکبر والأحلم، و لهذا قال النبی صلی اللَّه علیه و آله، و هو یخطب علی المنبر، و الحسن معه علی المنبر: «إن ابنی هذا سید، و سیطلح اللَّه به بین فئتین من السملین»، فکما أن غالب الأنبیاء کانوا من ذریة إسحاق، فهکذا کان غالب السادة الأئمه من ذریة الحسین، و کما أن خاتم الأنبیاء، الذی طبق أمره مشارق الأرض و مغاربها، کان من ذریة إسماعیل، فکذلک الخلیفة الرشد المهدی، الذی هو آخر الخلفاء، یکون من ذریة الحسن.
هذا و یقول ابن تیمیة فی رسالة «فضل أهل البیت و حقوقهم»: فأما المهدی

[ صفحه 100]

الذی بشر به النبی صلی اللَّه علیه و آله فقد رواه أهل العلم العالمون بأخبار النبی صلی اللَّه علیه و آله، الخافظون لها، الباحثون عنها و عن رواتها، مثل أبی‌داود و الترمذی و غیرهما، و رواه الإمام أحمد فی مسنده، فعن عبداللَّه بن مسعود قال قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله «لو لم یبق من الدنیا إلا یوم لطوّل اللَّه ذلک الیوم، حتی یبعث اللَّه رجلاً من أهل بیتی، یوطی‌ء اسمه اسمی، و اسم أبیه اسم أبی، یملأ الأرض قسطاً وعدلاً، کما ملئت ظلماً وجوراً» (أخرجه أبوداود، و مثله عنده، و عند الإمام أحمد عن الإمام علی)، و عن أبی‌سعید قال قال صلی اللَّه علیه و آله: «المهدی منی، أجلی الجبهة، أقنی الأنف، یملأ الأرض قسطاً وعدلاً، کما ملئت جوراً و ظلماً، یملک سبع سنین» (عود المعبود بشرح سنن أبی‌داود).
و عن أبی‌سعید أن النبی صلی اللَّه علیه و آله قال: «یکون فی أمتی المهدی، إن قصر فسبع، و إلا فتسع، فتنعم فیه أمتی نعمه لم ینعموا مثلها قط، توتی أکلها و لا تترک منه شیئاً، و المال یومئذ کدوس (أی مجموع کثیر) یقول الرجل فیقول: یا مهدی إعطنی، فیقول: خذ» (رواه ابن ماجة)، و قال صلی اللَّه علیه و آله: «یکون فی آخر الزمان خلیفة یحثو المال حثواً» (رواه أحمد و مسلم عن جابر و أبی‌سعید).

إقتضت حکمه اللَّه تعالی فی خلقه، و رحمتة بعباده، کما یقول الأستاذ حسین یوسف، أن تستمر بأهل البیت ذریة سید الأنبیاء و المرسلین صلی اللَّه علیه و آله الی یوم الدین، تشع بضیائها علی العالمین، و ترشد بهدایتها الضالین، روی ابن عساکر من حدیث ابن عمر عن النبی صلی اللَّه علیه و آله انه قال «کل نسب و صهر ینقطع یوم القیامة الا نسبی و صهری»، هذا و کما کانت بعثته صلی اللَّه علیه و آله رحمة للعالمین، بهدایة الطائعین إلی سواء السبیل، و إثابتهم علی ذلک، و تأخیر العقاب عن العصاة و المکذبیین، فکذلک، فإن بقاء أهل‌البیت الطاهرین المطهرین رحمة للعالمین، لأن نورهم من نوره صلی اللَّه علیه و آله و برکتهم من برکته، و کما أن اللَّه تعالی قد اختص رسوله صلی اللَّه علیه و آله بأن لا یعذب أمته ما دام فیهم، فقال تعالی فی الأنفال (و ما کان اللَّه لیعذبهم و أنت فیهم)، فکذلک فان اللَّه تعالی، ببرکة أهل‌بیت المصطفی صلی اللَّه علیه و آله لن یعذب الأمة الإسلامیة عذاب

[ صفحه 101]

الاستئصال، ما دام فیهم أهل‌البیت، فهم الشموع المنیرة فی الظلمات، و الحصون التی یرکن إلیها فی الملمات، یجیرون کل من لاذ بحماهم، و یکرمون کل من نزل بساحتهم، و قد جاء فی تفسیر القرطبی عن ابن عباس أنه قال: «لم یعذب أهل قریة حتی یخرجوا النبی صلی اللَّه علیه و آله منها و المؤمنون، و یلحقوا بحیث أمروا»، فإذا کان وجود المؤمنین بقریة ما سبب رحمة لها، فکیف بوجود أهل‌البیت، و هم من خاصة المؤمنین و خیارهم، و أقربهم إلی اللَّه و رسوله، و قد قال صلی اللَّه علیه و آله، فیما یروی الطبرانی و أبویعلی من حدیث سلمة ابن الاکوع، «النجوم أمان لاهل السماء، و أهل‌بیتی أمان لأمتی».
هذا و قد أجمع المسلمون علی أن الإمامین الحسن و الحسین، أبناء السیدة فاطمة من الإمام علی، و ذریتهما، رضی اللَّه عنهم أجمعین، إنما هم، کما یقول ابن قیم الجوزیة فی جلاء الأفهام، ذریة النبی صلی اللَّه علیه و آله المطلوب لهم من اللَّه الصلاة و ذلک لأن أحداً من بناته لم یعقب غیرها، فمن انتسب إلی النبی صلی اللَّه علیه و آله من أولاد بناته إنما هم من أولاد السیدة فاطمة الزهراء، و هکذا أکرم اللَّه تعالی الزهراء، علیهاالسلام، بأن حفظ ذریة نبیه صلی اللَّه علیه و آله فی ذریتها، و أبقی عقبه فی عقبها، فهی وحدها دون بناته و بنیه، أم السلالة الطاهرة، و العترة الخیّرة، و الصفوة المختارة من عباد اللَّه من أمته صلی اللَّه علیه و آله، ذلک لأن أبناء النبی الذکور ماتوا جمیعاً، و هم أطفال لم یشبوا عن الطوق، و لم یبلغوا الحلم بعد، و أما بناته صلی اللَّه علیه و آله فلم یترکن وراءهن أطفالاً، ما عدا السیدة زینب، رضی اللَّه عنها، التی لم تنجب سوی علی الذی مات صغیراً، و أمامة التی تزوجها الإمام علی بعد الزهراء البتول، و قد أنجبت من الإمام علی، الحسن و الحسین (و محسن الذی مات صغیراً) و أم کلثوم و زینب الکبری، الشهیرة بعقیلة بنی‌هاشم، رضی اللَّه عنهم أجمعین، و لم یکن لسیدنا رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله عقب إلا من الزهراء، و أعظم بها مفخرة، و هکذا کان من ذریة الزهراء، و من أبناء الحسن و الحسین، جمیع السادة الأشراف، ذریة سیدنا و مولانا وجدنا رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله.

[ صفحه 102]

و روی الطبرانی و الخطیب عن ابن عباس قال قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله «لم یبعث اللَّه نبیا قط، إلا جعل ذریته من صلبه غیری، فان اللَّه جعل ذریتی من صلب علی، رضی اللَّه عنه»، و روی الإمام أحمد و الطبرانی و أبویعلی و المحب الطبری أن عمر بن الخطاب رضی اللَّه عنه خطب إلی علی بن أبی‌طالب رضی اللَّه عنه أم کلثوم، فاعتل علی بصغرها، فقال: إنی لم أرد الباه، ولکنی سمعت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله یقول: «کل سبب و نسب منقطع یوم القیامة، ما خلا سببی و نسبی، و کل ولد أب فإن عصبتهم لأبیهم، ما خلا ولد فاطمة، فأنا أبوهم و عصبتهم»، و أخرج الطبرانی عن عمر بن الخطاب عن النبی صلی اللَّه علیه و آله: «کل بنی أنثی فإن عصبتهم لأبیهم، ما خلا ولد فاطمة، فإنی عصبتهم، و أنا أبوهم»، و عن فاطمة علیهاالسلام عن النبی صلی اللَّه علیه و آله: لکل بنی إنثی عصبه ینتمون إلیه، إلا ولد فاطمة، فأنا ولیهم و أنا عصبتهم»، و روی الحاکم عن جابر أنه صلی اللَّه علیه و آله قال: لکل بنی أم عصبة، إلا ابنی فاطمة، فأنا ولیهم و عصبتهم».
و عن ابن عباس رضی اللَّه عنه قال قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله: «خلق الناس من أشجار شتی، و خلقت أنا و علی بن أبی‌طالب من شجرة واحدة، فما قولکم فی شجره، أنا أصلها، و فاطمة فرعها، و علی لقاحها، و الحسن والحسین ثمرتها، و شیعتنا اوراقها، فمن تعلق بغصن من أغصانها ساقه إلی الجنة، و من ترکها هوی إلی النار»، و فی روایة: «أنا شجرة، و فاطمة فرعها، و علی لقاحها، و الحسن و الحسین ثمرتها، و شیعتنا ورقها، فالشجرة أصلها فی جنة عدن، و الأصل و الفرع و اللقاح و الثمر و الورق فی الجنة»، وهکذا کان سل فاطمه و علی نسلاً مبارکاً للنبی صلی اللَّه علیه و آله.
ثم إن النبی صلی اللَّه علیه و آله إنما کان یدعو الحسن و الحسین ابنیه، فیقول صلی اللَّه علیه و آله فی الحسن: «إن ابنی هذا سید»، و أخرج الترمذی عن أنس بن مالک ان النبی صلی اللَّه علیه و آله کان یقول لفاطمة: «أدعی ابنیّ فیشمهما و یضمهما إلیه»، و روی الإمام أحمد و الحاکم و أبونعیم و الطبرانی أن النبی صلی اللَّه علیه و آله قال: «حسین منی، و أنا من حسین أحب اللَّه من أحب حسیناً، حسین سبط من الأسباط»، هذا فضلاً عن أنه لما

[ صفحه 103]

نزلت آیة المباهلة (آل عمران 61) دعا النبی صلی اللَّه علیه و آله علیاً و فاطمة و الحسن و الحسین و خرج للمباهلة، و قد أشرنا من قبل إلی قصة الفقیه «یحیی بن یعمر» مع الحجاج الثقفی، کما جاءت عن الشعبی، و کما رواها الحاکم فی المستدرک عن عاصم بن بهدلة، و کیف أثبت یحیی للحجاج من الآیتین الکریمتین 84، 85 من الأنعام، أن الحسن و الحسین من ذریة النبی صلی اللَّه علیه و آله عن طریق أمهما فاطمة الزهراء، کما أن عیسی بن مریم من ذریة إبراهیم، عن طریق أمه مریم ابنه عمران، صلوات اللَّه و سلامه علیهم جمیعاً.

[ صفحه 105]

قال النبی صلی اللَّه علیه و آله: فاطمة سیدة أهل نساء أهل الجنة (رواه البخاری)
و قال صلی اللَّه علیه و آله (لفاطمة): أما ترضین أن تکونی سیدة نساء أهل الجنة
أو نساء المؤمنین. (رواه البخاری)
و قال صلی اللَّه علیه و آله فاطمة بضعة منی، فمن أغضبها فقد أغضبنی (رواه البخاری).

[ صفحه 107]

رزق النبی صلی اللَّه علیه و آله و زوجه الطاهرة خدیجة رضی اللَّه عنها فی مکه المکرمة بالزهراء فی یوم الجمعة العشرین من جمادی الآخرة، و قریش تبنی الکعبة، و ذلک قبل البعثة بخمس سنین، فیما یری کبار کتاب السیرة من أمثال ابن إسحاق و ابن هشام و الطبری، و هی أصغر بنات النبی صلی اللَّه علیه و آله، فإذا کانت قریش قد أعادت بناء الکعبة حوالی عام 606 م، فهذا یعنی أن الزهراء قد ولدت عام 606 م (18 قبل الهجرة)، علی أن هناک من یری إنها ولدت قبل البعثة بستة أشهر، و هناک وجه آخر للنظر یذهب إلی أن الزهراء إنما ولدت علی أیام النبوة، و لیس قبلها، فلقد روی الحاکم فی المستدرک و ابن عبد البر فی الاستیعاب أنها ولدت سنة إحدی و أربعین من مولد النبی صلی اللَّه علیه و آله، أی بعد البعثة بسنة (عام 611 / 612 م)، بل إن الشیخ الطوسی إنما یذهب فی مصباح المتهجد إلی أنها ولدت بعد المبعث بسنتین، بل إن هناک روایة تنسب إلی الإمام الباقر، تذهب إلی أن مولد الزهراء، علیهاالسلام، إنما کان فی العام الخامس من بعثة النبی صلی اللَّه علیه و آله (عام 614/ 615.م)، و هکذا اختلف العلماء فی مولد الزهراء، و بالتالی فقد اختلفوا فی سنها یوم زفت إلی الإمام علی، و فی سنها یوم أن انتقلت إلی الرفیق الأعلی فی الثالث من رمضان عام 11 ه (أخریات عام 632 م)، علی أن أکثر العلماء من أهل‌البیت یرون أنها

[ صفحه 108]

ولدت قبل البعثة بخمس سنین، و قد روی ان العباس دخل علی علی و فاطمة، رضی اللَّه عنهم، و أحدهما یقول للآخر: أینا أکبر، فقال العباس: ولدت یا علی قبل نباء قریش البیت بسنوات و ولدت أنت یا فاطمة، و قریش تبنی البیت.
و هکذا کان مولد الزهراء علیهاالسلام، بشیر سلام و أمن لقریش جمیعاً، ذلک لأن مولدها إنما وافق اجتماع قریش لبناء الکعبة، و یحدثنا التاریخ أن القوم کادوا یقتتلون علی من یحوز شرف إعادة الحجر الأسود إلی مکانه، لولا حکمه سید الأولین و الآخرین، سیدنا و مولانا وجدنا. محمد رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، و ذلک بأن وضع الحجر فی ثوب، ثم أمر بأن تأخذ کل قبیله بناحیة من الثوب، ثم رفعوه جمیعاً، فلما بغلوا موضعه، وضعه بیده الشریفة ثم بنی علیه، و هکذا استبشر النبی صلی اللَّه علیه و آله بمولد الزهراء، إذ اقترن مولدها بإقامة البیت الحرام و تجدیده، دون أن تختصم قریش، و دون أن تتفرق کلمتها، و إنما جمع اللَّه شملها علی ید أبی‌الزهراء فی أیام مولد الزهراء، هذا و قد کان النبی صلی اللَّه علیه و آله قد بشر بمولدها قبل أن تولد، روی أنه صلی اللَّه علیه و آله قال لزوجه خدیجة: «یا خدیجه، هذا جبریل یبشرنی أنها أنثی، و أنها النسمة الطاهرة المیمونة، و ان اللَّه سیجعل نسلی منها، و سیجعل من نسلها أئمة من الأمة، و یجعلهم خلفاء فی أرضه»، و وضعت خدیجة فاطمة طاهرة مطهرة، فلما سقطت إلی الأرض اشرق فیه ذلک النور، و ما أن عرف رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله بولادتها حتی سجد شکراً للَّه تعالی، و قد ألهم بأنه سیکون منها سلالته و عترته، فکانت أحب ولده إلیه، و أقرهم لعینه.

حملت فاطمه الزهراء علیهاالسلام، تسعة أسماء هن: فاطمة و الصدیقة و المبارکة و الطاهرة و الزکیة و الراضیة و المرضیة و المحدثة و الزهراء کما کان سیدنا رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله یلقبها ب «أم أبیها» لحنانها علیه وحبها الدائم، و أما اسمها الأول «فاطمة» فهو اسم لم یکن غریباً عند العرب، فقد کانت زوج أبی‌طالب و أم الإمام

[ صفحه 109]

علی تسمی فاطمة، و کان الرسول صلی اللَّه علیه و آله ینادیها «یا أماه» و هناک فاطمة بنت حمزة سید الشهداء، و اسد اللَّه و رسوله، و هناک فاطمه بنت عتبة و غیرهن، غیر أن اسم فاطمة للزهراء إنما کان له معنی خاصاً، روی المحب الطبری فی «ذخائر العقبی فی مناقب ذوی القربی» فقال: أخرج الحافظ الدمشقی عن الإمام علی، کرم اللَّه وجهه فی الجنة، قال قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله لفاطمة: یا فاطمة، أتدرین لم سمیت فاطمة؟ قال علی: یا رسول‌اللَّه لم سمیت فاطمة؟ قال إن اللَّه عزوجل قد فطمها و ذریتها من النار یوم القیامة»، و عن ابن عباس قال قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله: «إن ابنتی فاطمة حوراء إذ لم تحض و لم تطمث، و إنما سماها فاطمة لأن اللَّه عزوجل فطمها و محبیها من النار».
و أما لقب «الزهراء» فلأنها، کما یقول الأستاذ أبوعلم، بیضاء اللون، و روی عن الإمام جعفر الصادق عن أبیه الإمام محمد الباقر عن أبیه الإمام علی زین‌العابدین قال: «سألت أباعبداللَّه علیه‌السلام (أی مولانا الإمام الحسین) عن فاطمة، لم سمیت الزهراء؟ فقال: لأنها کانت إذا قامت فی محرابها یزهو نورها لأهل السماء کما یزهو نور الکواکب لأهل الأرض»، و روی أنها، علیهاالسلام، سمیت الزهراء لأن اللَّه عزوجل خلقها من نور عظمته، و قیل إنها حین وضعتها السیدة خدیجة، رضی اللَّه عنها، حدث فی السماء نور زاهر لم تره الملائکة قبل ذلک الیوم، و بذلک لقبت بالزهراء، و قل إنها سمیت الزهراء، لأنها کانت لا تحیض، و کانت اذا ولدت طهرت من نفاسها بعد ساعة حتی لا تفوتها صلاة.
و أما لقب المحدثة فلان الملائکة کانت تهبط من السماء فتنادیها، کما کانت تنادی مریم ابنة عمران، علیهماالسلام، و یحدثها روح القدس، و أما القاب الصدیقة و المبارکة و الطاهرة و الزکیة و الراضیة و المرضیة، فهی آیات علی ما اتسمت به الزهراء، رضی اللَّه عنها، من الصدق و البرکة و الطهارة و الرضی و الطمأنینة.
و أما لقب «البتول» فذلک لإنقطاعها عن نساء زمانها فضلاً ودیناً و حسباً، و قیل لانقطاعها عن الدنیا إلی اللَّه تعالی، و فی تاج العروس للزبیدی، لقبت فاطمة بنت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله بالبتول تشبیهاً لها بمریم فی المنزلة عند اللَّه تعالی، و أما ثعلب

[ صفحه 110]

فالرأی عنده أنها سمیت بالبتول لانقطاعها عن نساء زمانها، و عن نساء الأمة، فضلاً و دیناً، و حسباً و عفافاً، و هی سیدة نساء العالمین، و قیل البتول من النساء المنطقة عن الدنیا إلی اللَّه تعالی، و به لقبت فاطمة، رضی اللَّه عنها، و عن عمر بن علی رضی اللَّه عنهما، أن النبی صلی اللَّه علیه و آله سئل عن البتول، و قد قیل له: سمعناک یا رسول‌اللَّه تقول: مریم بتول، و فاطمة بتول، فما ذاک، فقال صلی اللَّه علیه و آله: «البتول التی لم ترحمره قط» أی لم تحض، فإن الحیض مکروة فی بنات الأنبیاء، علیهم‌الصلاة و السلام، و فی الواقع فلقد کانت فاطمة الزهراء، علیهاالسلام، إلی جانب إنسانیتها، تحمل صفات الملائکة و صفات الحور العین، کانت إنسانة، و کانت حوراء، أو هی «حوراء انسیة».

ولدت الزهراء و نشأت فی بیت ربه محمد، و ربته خدیجة، و أی أب فی تاریخ الإنسانیة کلها، أعظم و أنبل، و أکرم و أشرف من محمد صلی اللَّه علیه و آله، و أی أم أرفق و أحن.
و أشفق من خدیجة رضی اللَّه عنه، ثم سرعان ما أصبح هذا البیت، بیت النبوة و الرسالة، و مهبط الوحی و التنزیل، و هکذا تأدبت الزهراء بأدب أبیها النبی، الذی أدبه ربه فأحسن تأدبیه، و من ثم فقد کانت سیدتنا فاطمه الزهراء، المثل الأعلی فی الخلق الکریم و الطبع السلیم، وقد عنی بها رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله عنایة تامة، فکان یثقفها ثقافة إسلامیة، و یروضها علی الهدی النبوی، و الصراط المستقیم، و من ثم فقد نشأت الزهراء نشأة کانت المثل الأعلی فی الکمال و الجلال، فهی إنما تمثل أشرف ما فی المرأة من إنسانیة و کرامة و عفة و قداسة و رعایة إلی ما کانت علیه من ذکاء و قاد، و فطنة حادة، و علم واسع، و کفاها فخراً أنها تربت فی مدرسة النبوة، و تخرجت فی معهد الرسالة، و تلقت عن أبیها الرسول‌الأمین صلی اللَّه علیه و آله ما تلقاه عن رب العالمین، و بدهی أن الزهراء تعلمت فی دار أبویها، ما لم تتعلمه طفلة غیرها فی مکة، بل و فی الدنیا کلها، و صدقت أم المؤمنین أم سلمة حیث تقول «تزوجنی رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و فوض أمر ابنته إلیّ، فکنت اؤدبها و أدلها، و کانت واللَّه آدب منی، و أعرف بالأشیاء کلها»، أو لیست هی یا أم المؤمنین بضعة رسول‌اللَّه

[ صفحه 111]

أولیست هی «أم ابیها» کما کان یسمیها سید المرسلین، أولیست هی التی اصطفاها اللَّه لتکون التیار الذی یحمل نور النبی صلی اللَّه علیه و آله عبر أسلاک الزمن، و التضاء البشریة بعد ذلک من هذا النور الفیاض، و صدق الأستاذ العقاد، حیث یقول «فی کل دین صورة للأنوثة الکاملة المقدسة، یتخشع بتقدیسها المؤمنون، کأنما هی آیة اللَّه فیما خلق من ذکر و انثی، فاذا تقدست فی المسیحیة صورة مریم العذراء، ففی الإسلام، لا جرم، تتقدس صورة فاطمة البتول».
کانت الزهراء علیهاالسلام، أصغر بنات النبی صلی اللَّه علیه و آله، و من ثم فما أن انتقلت السیدة خدیجة، رضی اللَّه عنها الی جوار ربها الکریم، راضیة مرضیة، حتی أصبحت الطفلة الصغیرة، فاطمة الزهراء، مسؤولة عن رعایة أبیها و السهر علیه، ولکنه لم یکن أباً عادیاً، و إنما هو رسول‌اللَّه الذی أرسله للناس کافة، و من ثم فقد کان علی الزهراء، و هی ما تزال صغیرة لا تکاد تتحمل مسؤولیة بیت و رعایة أسرة، فضلا عن أن یکون هذا البیت و تلک الأسرة، بیت محمد صلی اللَّه علیه و آله، تأخذ نصیبها من أعباء الدعوة، و أثقال الرسالة، وسوف یکون لها و لزوجها، و لا بنائها و بناتها من بعدها، النصیب الأوفر، فلقد أخذت حتی الآن نصیبها من الحصار الرهیب فی شعب أبی‌طالب، حیث حصر أهلها من بنی‌هاشم، و لمدة سنوات ثلاث، إلا أن یسلموا أباها فتقتله قریش، و سوف تأخذ نصیبها من أحداث الهجرة، و تنال حظها من خطوب «أحد» و الأحزاب، و سوف تشارک أباها کل ما یلاقیه من أذی قریش، و تقاسمه کل همومه، بقدر ما نالته من الحظوة عنده، و المکانة لدیه.

هاجر رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله إلی المدینة ثم تبعته الزهراء و أم کلثوم، و هناک روایتان عن هجرتهما، تذهب الأولی إلی أن النبی صلی اللَّه علیه و آله قد بعث زید بن حارثه و أبارافع، و أعطاهما بعیرین و خمسائة درهم إلی مکة، فقدما علیه بفاطمة و أم کلثوم ابنتیه، و سودة بنت زمعة زوجته، و أسامة بن زید، و أمة أم أیمن، و تذهب الروایة الثانیة

[ صفحه 112]

إلی أن النبی صلی اللَّه علیه و آله لما هاجر إلی المدینه نزل فی بنی عمرو بن عوف قباء، و من هناک کتب إلی علی، رضی اللَّه عنه، مع أبی‌واقد اللیثی، یأمره بالقدوم إلیه، فخرج علی بالفواطم (فاطمة الزهراء و فاطمة بنت أسد أم علی، و فاطمة بنت الزبیر بن عبدالمطلب) و أم کلثوم، و معه أیمن ابن أم أیمن مولی رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و أبوواقد اللیثی، و سار الرکب، و علی راسه فتی الإسلام علی بن أبی‌طالب، حتی إذا ما کانوا علی مقربه من «ضحنان» (و هی حرة بمکة علی مبعدة 54 کیلاً فی طریق المدینة تعرف الیوم بحرة المحسنیة) أدرکهم الطلب، و هم ثمانیة فرسان ملثمون، و معهم مولی لحرب بن أمیة یدعی جناح، فقال علی لأیمن و أبی‌واقد: أنیخا الإبل و اعقلاها، و تقدم فأنزل النسوة، و دنا القوم، فاستقبلهم الإمام، فقالوا: ظننت أنک یا غدار ناج بالنسوة، إرجع لا أباً لک، قال علی: فان لم أفعل، قالوا لترجعن راغماً، أو لترجعن بأکثرک شعراً (أی رأسک) و أهون بک من هالک، و دنا الفوارس من المطایا لیثیروها، فحال علی بینهم و بینها، فأهوی له جناح بسیفه، فراغ علی عن ضربته، و ضربه ضربة علی عاتقه فقدّه نصفین حتی وصل السیف إلی کتف فرسه، و شدّ علی أصحابه، و هو علی قدمیه، فتفرقوا، ثم سار ظافراً حتی نزل منزلاً بعد ضحنان، فبات فیه یومه ولیله، و لحق به نفر من المستضعفین من المؤمنین، فیهم أم أیمن مولاة رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، ثم ساروا فی طریقهم نحو المدینة حتی وصلوها بعد أیام، و فرح رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله بوصول أهل بیته، و انزل الزهراء و أم کلثوم معه منزلاً کریماً علی أم أیوب الأنصاریة الخزرجیة امرأة أبی‌أیوب الأنصاری (خالد بن زید النجاری) و هو ممن شهد العقبة و بدراً و أحد و الخندق و سائر المشاهد مع رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، و کان مع الإمام علی، و من خاصته، و شهد معه الجمل و صفین و کان علی مقدمته یوم النهروأن.
و بقیت الزهراء مع أبیها النبی صلی اللَّه علیه و آله فی بیت أبی‌أیوب، حتی إذا ما تزوج الرسول صلی اللَّه علیه و آله سودة بنت زمعة القریشة بعد خدیجة، و اتخذ لها داراً بالمدینة، فانتقلوا جمیعاً إلی تلک الدار، فکانت سودة تتولی الزهراء وتقوم بحاجتها، ثم تزوج نبی اللَّه أم سلمة بنت أمیة المخزومیة، فانتقلت الزهراء إلی بیت أم سلمة رضی اللَّه

[ صفحه 113]

عنها و هی صاحبه القول المشهور «تزوجنی رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و فوض إلیّ أمر ابنته فاطمة، فکنت أؤدبها و أدلها، و کانت و اللَّه آدب منی، و أعرف بالأشیاء کلها»، إلی أن بنی بها علی رضی اللَّه عنه فانتقل بها الی بیت مستقل فی موضع الزور، فخرج رسول اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، و قد کان السلف الصالح و من اقتدی بهم لا ینسون حظهم من الصلاة الی الاسطوانه التی خلف الاسطوانه المواجهة للزور، فإنها کانت باب فاطمة التی کان یدخل الیها علی منها، و قد کان رسول اللَّه صلی اللَّه علیه و آله یاتیه و یأخذ بعضادتی الباب، و یقول «السلام‌علیکم أهل البیت، و الصلاة الصلاة (ثلاث مرات) ثم یقرأ (إنما یرید اللَّه لیذهب عنکم الرجس أهل‌البیت و یطهرکم تطهیرا).

روی الحاکم فی المستدرک بسنده عن أنس بن مالک انه قال: سألت أمی عن صفة فاطمة، رضی اللَّه عنها، فقالت: «کانت أشد الناس سبهاً برسول اللَّه صلی اللَّه علیه و آله بیضاء مشربة بحمره، لها شعر اسود یتعفر لها»، و أخرج الإمام أحمد فی مسندة عن انس بن مالک قال: «لم یکن أحد اشبه برسول اللَّه صلی اللَّه علیه و آله من الحسن ابن علی، و فاطمة، صلوات اللَّه علیهم أجمعین». و أخرج الترمذی عن عائشة أم المؤمنین قالت: «ما رایت أحداً أشبه سمتاً ودلّا وهدّیاً برسول اللَّه صلی اللَّه علیه و آله فی قیامها و قعودها من فاطمة بنت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، قالت: و کانت إذا دخلت علی رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله قام الیها فقبلها و اجلسها فی مجلسه، و کان النبی صلی اللَّه علیه و آله إذا دخل علیها قامت من مجلسها فقبلته و اجلسته فی مجلسها»، و أخرج ابن سعد فی الطبقات الکبری عن أم سلمه قالت: کانت فاطمة بنت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله أشبه الناس وجها برسول اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، و روی أنها عندما وضعتها السیدة خدیجة، و رات فی ولیدتها الزهراء أنها صورة من أبیها النبی الأعظم، سرها ذلک الشبه، و رأته برکة من برکاتة اللَّه علیها و علی آل البیت الکرام.
و روی البخاری فی صحیحه بسنده عن عائشة، رضی اللَّه عنها، قالت:

[ صفحه 114]

«أقبلت فاطمة تمشی کأن مشیتها مشی النبی صلی اللَّه علیه و آله، فقال النبی صلی اللَّه علیه و آله: مرحباً بابنتی، ثم أجلسها عن یمینه أو شماله... الحدیث»و روی الإمام مسلم فی صحیحه بسنده عن عائشة قالت: «کن أزواج النبی صلی اللَّه علیه و آله عنده لم یغادر منهن واحدة، فاقبلت فاطمة تمشی ما تخطی‌ء مشیتها من مشیة رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله شیئا، فلما رآها رحب بها، فقال: مرحباً بابنتی، ثم أجلسها عن یمینه أو عن شماله... الحدیث».

[ صفحه 115]

یروی أن أبابکر و عمر، رضی اللَّه عنهما، خطبا الزهراء من رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله فقال لکل منهما: انتظر بها القضاء، أو قال: إنها صغیرة، کما جاء فی سنن النسائی عن بریدة رضی اللَّه عنها قال: خطب أبوبکر و عمر فاطمة، فقال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله: «إنها صغیرة، فخطبها علیّ فزوجها منه»، و روی ابن الأثیر فی «أسد الغابة» أن الرسول صلی اللَّه علیه و آله لما رفض زواجها لأبی بکر و عمر، قال عمر: أنت لها یا علی، قال علی: فقمت أجر ردائی فرحاً بما نبهت إلیه، حتی أتیت النبی صلی اللَّه علیه و آله فقلت: تزوجنی فاطمة، قال: أو عندک شی‌ء، قلت: فرسی و بدنی، أی درعه، قال: أما فرسک فلا بد منها، و أما بدنک فبعها، فبعتها لعثمان بن عفان باربعمائة درهم و ثمانین، قال الزرقانی: ثم إن عثمان رد الدرع إلی علیّ، فجاء بالدرع و الدراهم إلی المصطفی صلی اللَّه علیه و آله فدعا لعثمان بدعوات، و لما جاء علیّ بالدراهم إلی النبی صلی اللَّه علیه و آله وضعها فی حجر النبی صلی اللَّه علیه و آله فقبض منها قبضه فقال: أی بلال، ابتغ لنا طیبا، و أمرهم أن یجهزوها، و فی روایة أخری عن الإمام أحمد عن عکرمة: أن علیاً خطب فاطمة، فقال له النبی صلی اللَّه علیه و آله: ما تصدقها، قال: ما عندی ما أصدقها، قال: فأین درعک الحطمیة التی کنت منحتک، قال: عندی، قال أصدقها إیاها، قال: فأصدقها و تزوجها، و جاء فی أنساب الأشراف للبلاذری: فباع بعیراً و متاعاً فبلغ من ذلک

[ صفحه 116]

أربعمائة درهم و ثمانین، و یقال أربعمائة درهم، فأمره أن یجعل ثلثها فی الطیب، و ثلثها فی المتاع، ففعل.
و روی ابن عساکر عن أنس أنه قال: خطب علی فاطمة، بعد أن خطبها أبوبکر و عمر، فقال صلی اللَّه علیه و آله لعلی: «قد أمرنی ربی أن أزوجها منک»، و روی الطبرانی مرفوعاً برجال ثقات: قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله: «إن اللَّه أمرنی أن ازوج فاطمة من علی»، و فی طبقات ابن سعد: أن أبابکر و عمر لما خطبا فاطمة، أن رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله قال: «هی لک یا علی لست بدجال»یعنی لست بکذأب، لأنه کان قد وعد علیاً بها قبل أن یخطبها.
و عن أنس بن مالک رضی اللَّه عنه قال: «کنت عند رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله فغشیه الوحی، فلما أفاق قال لی: یا أنس أتدری ما جاء به جبریل علیه‌السلام من صاحب العرش عزوجل، قلت بأبی أنت و أمی، ما جاء به جبریل، قال، قال لی: إن اللَّه تبارک و تعالی یأمرک أن تزوج فاطمة من علی» ثم أن النبی صلی اللَّه علیه و آله قال له: انطلق وادع لی أبابکر و عمر و عثمان و طلحة و الزبیر، و بعدتهم من الأنصار قال فانطلقت فدعوتهم، فلما أخذوا مجالسهم، قال صلی اللَّه علیه و آله بعد أن حمد اللَّه و أثنی علیه «أن اللَّه جعل المصاهرة سبباً لاحقاً، و أمراً مفترضاً، أوشج به الأرحام، و ألزم الانام، فلقال عز من قائل: (و هو الذی جعل من الماء بشراً فجعله نسباً و صهراً، و کان ربک قدیراً)، فأمر اللَّه تعالی یجری الی قضائه، و قضاوه یجری الی قدرة، ولکل قدر أجل، ولکل أجل کتاب «یمحو اللَّه ما یشاء و یثبت و عنده أم الکتاب»، ثم أن اللَّه تعالی أمرنی أن أزوج فاطمة بنت خدیجة من علی بن أبی‌طالب، فاشهدوا علیّ أنی زوجته علی أربعمائة مثقال فضه، إن رضی بذلک علی السنة القائمة والفریضة الواجبة، فجمع اللَّه شملهما، و بارک لهما، و أطال نسلهما، و جعل نسلهما مفاتیح الرحمة، و معادن الحکمة و أمن الأمة، أقول قولی هذا و أستغفر اللَّه لی ولکم».
قال أنس: و کان علیّ، علیه‌السلام، غائباً فی حاجة لرسول اللَّه صلی اللَّه علیه و آله قد بعثه فیها، ثم أمر لنا بطبق فیه تمر، فوضع فی أیدینا، فقال صلی اللَّه علیه و آله: انتبهوا، فبینما نحن کذلک، إذ أقبل علی، فتبسم له رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و قال: یا علی، إن اللَّه أمرنی أن

[ صفحه 117]

أزوجک فاطمة و إنی زوجتکها علی أربعمائة مثقال فضة، فقال علیّ: رضیت یا رسول‌اللَّه، ثم إن علیاً خرّ ساجداً شکراً للَّه، فلما رفع رأسه، قال الرسول صلی اللَّه علیه و آله: «بارک اللَّه لکما و علیکما، و أسعد جدّکما، و أخرج منکما الکثیر الطیب»، قال انس «و و اللَّه لقد أخرج منهما الکثیر الطیب، و روی الطبرانی و الخطیب عن ابن عباس قال قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله «لم یبعث اللَّه نبیّاً قط، إلا جعل ذریته من صلبه غیری فإن اللَّه جعل ذریتی من صلب علیّ رضی اللَّه عنه».
و أرجح الأقوال أن هذا الزواج کان بعد الهجرة وقبل غزوة بدر، کان فی رمضان (و ربما فی محرم أو صفر أو رجب) من السنة الثانیه للهجرة، و مضی علی هذا القرآن شهور ثلاثة، حتی إذا کانوا ذو الحجة من السنة نفسها، دخل علی بها، و کان جهاز فاطمة بنت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله سریراً من الخوص مشدوداً بالحبال و وسادتین حشوهما لیف، و بساط صوف، و جلد کبش یقلب علی صوفه فیصیر فراشاً، و إناء به سمن جاف یطبخ به، و قربه للماء، و جره و کوزاً، و رملاً مبسوطاً و رحاءً أو رحاءین، و خفت بعض نساء الأنصار الثریات فأهدّین الزهراء ردائین جمیلین للزفاف، و بعض حقاق من الطیب و العطور، و أقرضنها بعض الحلی.
و یروی ابن شهاب الزهری فی المغازی أن رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله قال لبلال: إنی زوجت ابنتی ابن عمی، و أنا أحب أن یکون من سنة أمتی إطعام الطعام عند النکاح، فأت الغنم، فخذشاة و أربعة أمداد أو خمسة فاجعل لی قصعة لعلی أجمع لمهاجرین و الأنصار، و فی روایه أخری أن الرسول صلی اللَّه علیه و آله قال: «یا علی، إنه لابد للعروس من ولیمة» فقال أحد أغنیاء الأنصار: عندی کبش، فأعده صاحبه، و دعا علیّ رهطاً من المهاجرین و الأنصار و أحضروا الطیب و الزبیب و التمر فطعموا، و یروی الأستاذ أبوعلم أنه فی لیلة الزفاف هذه، أتی السول صلی اللَّه علیه و آله ببغلته الشهباء، و ثنی علیها قطیفة، و قال لفاطمة: إرکبی فأرکبها، و أمر سلمان أن یقود بها، و مشی صلی اللَّه علیه و آله خلفها، و معه حمزة و بنوهاشم مشهرین سیوفهم، و أمر بنات عبد المطلب و نساء المهاجرین و الأنصار أن یمضین فی صحبة فاطمة، و أن یفرحن ویرجزن و یکبرون و یحمدن، و لا یقلن مالا یرضی اللَّه، و نساء النبی صلی اللَّه علیه و آله معها، حتی

[ صفحه 118]

أوصلنها إلی بیت علی.
و اوصی رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله علیاً، ألا یحدث شیئاً حتی یأتیه، ثم جاءت العروس الطاهرة البتول، مع أم أیمن برکة الحبشیة مولاة النبی صلی اللَّه علیه و آله، و قعدت فاطمة فی جانب من البیت، و قعد علیّ فی الجانب الآخر، ثم جاء رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله فقال: «أها هنا أخی، فقالت أم أیمن: بأبی أنت و أمی یا رسول‌اللَّه، أخوک، قال: علی بن أبی‌طالب، قالت و کیف یکون أخاک و قد زوجته ابنتک، قال: هو ذاک یا أم أیمن، و فی روایة قال نعم، أی هو کاخی فی المنزلة و المواخاه، فلا یمتنع علی تزویجی إیاه ابنتی»، هذا و کانت النساء قد انصرفن بعد الولیمة، غیر أن النبی صلی اللَّه علیه و آله وجد امرأة مع الزهراء، فسألها الرسول صلی اللَّه علیه و آله عما یبقیها، قالت: أنا التی أحرس ابنتک، إن الفتاة لیلة بنائها (زفافها) لا بد لها من امرأة قریبة منها، إن عرضت لها حاجه أو أرادت أمراً أفضت إلیها بذلک، فقال صلی اللَّه علیه و آله للمرأة، و هی أسماء بنت عمیس، فإنی أسأل إلهی أن یحرسک من بین یدیک و من خلفک و عن یمینک و عن شمالک من الشیطان الرجیم»، ثم دعا رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله بماء فغسل فیه یدیه، ثم دعا علیاً فجلس بین یدیه فنضح علی صدره من ذلک الماء و بین کتفیه، ثم دعا فاطمة فجاءت بغیر خمار تعثر فی ثوبها، ثم نضح علیها من ذلک الماء، ثم قال: أدخل بأهللک باسم اللَّه و البرکة، و فی روایه أنه صلی اللَّه علیه و آله توضأ فی إناء ثم أفرغه علیّ و فاطمة، ثم قال: اللهم بارک فیهما، و بارک لهما فی شملهما، و فی روایة، و فی شبلیهما، و الشبل ولد الأسد، فیکون ذلک کشفاً و اطلاعاً منه صلی اللَّه علیه و آله علی أن الزهراء تلد الحسن و الحسین، فأطلق علیهما شبلین.
هذا و قد روی أن السیدة الزهراء بکت تلک اللیلة، ربما لعلها تذکرت أمها الراحلة السیدة الطاهرة أم المؤمنین خدیجة، رضی اللَّه عنها، فتمنت لو أنها کانت معها فی تلک اللیلة الفریدة من العمر، و أراد النبی صلی اللَّه علیه و آله أن یطیب خاطرها، فأقسم لها أنه لم یأل جهداً لیختار لها أصلح الأزواج، و ما اختار لها إلا خیر فتیان بنی‌هاشم، وأضاف «و الذی نفسی بیده بقد روجتک فتی سعیداً فی الدنیا، و إنه فی الآخرة لمن الصالحین» و فی روایة للحاکم فی المستدرک: فقد أنکحتک أحب أهل

[ صفحه 119]

بیتی إلیّ»، و فی روایة ثالثة «لقد زوجتک سیداً فی الدنیا و الآخرة، و إنه لأول أصحابی إسلاماً، وأکثرهم علماً، و أعظمهم حلماً» و عن ابن عباس قال: بینما نحن عند رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله إذ أقبلت فاطمة و هی تبکی، فقال صلی اللَّه علیه و آله ما یبکیک یا فاطمة، قالت: یا رسول‌اللَّه، عیرتنی نساء قریش آنفاً، زعمن أنک زوجتنی رجلاً معدماً، لا مال له، قال صلی اللَّه علیه و آله «لا تبکی یا فاطمة، فواللَّه ما زوجتک حتی زوجک اللَّه تعالی من فوق عرشه،و أشهد علی ذلک جبریل و میکائیل»، و عن بلال بن حمامة قال: «طلع علینا النبی صلی اللَّه علیه و آله ذات یوم و وجهه مشرق کدارة القمر، فقال عبد الرحمن ابن عوف فقال یا رسول‌اللَّه: ما هذا النور، فقال صلی اللَّه علیه و آله بشارة أتتنی من ربی فی أخی و ابن عمی و ابنتی، فإن اللَّه زوج علیاً من فاطمة، و أمر رضوان خازن الجنان، فهز شجرة طوبی فحملت رقاعاً، یعنی صحکاکاً، بعدد محبی أهل بیتی، و أنشأ تحتها ملائکة من نور، و دفع إلی کل ملک صکاً، فإذا استوت القیامة بأهلها، نادت الملائکة فی الخلائق، فلا تلقی محباً لنا أهل البیت، إلا دفعت له صکاً فیه فکاکه من النار، فأخی و ابن عمی و ابنتی بهم فکاک رقاب رجال و نساء من أمتی من النار».
و لعل سائلاً یتساءل: ما فی هذا الزواج من الزهراء ابنه رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله یختص به الإمام وحده، دون صحابة رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، و دون غیره ممن تزوجوا من بنات النبی صلی اللَّه علیه و آله؟
من البدهی أن الصهر لرسول اللَّه صلی اللَّه علیه و آله شرف عظیم، و قد تزوج عثمان ابن عفان رضی اللَّه عنه بابنتی رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله (رقیة و أم کلثوم) فاکتسب بذلک لقب «ذی النورین»، کما تزوج أبوالعاص بن الربیع من زینب بنت النبی صلی اللَّه علیه و آله غیر أن الزواج من الزهراء أمر آخر، ذلک لأن الزهراء قد اختصت من بین أخواتها بهذه الدرجة التی رفعها اللَّه إلیها، فوصفها رسول‌اللَّه بأنها «سیدة نساء المؤمنین»، و بأنها «سیدة نساء أهل الجنة»، و بأنها «سیدة نساء العالمین»، هذا فضلاً عن أن فاطمة وحدها من دون بنات النبی و أبنائه، هی التی کان منها سبطا رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله الحسن و الحسین، و هما إبنا علی، و هکذا یصبح النبی صلی اللَّه علیه و آله لا یری له ولداً غیر ولد فاطمة

[ صفحه 120]

و علی، و لا نسلاً متصلاً إلا من کان من فاطمة و علی، فاذا ما تذکرنا کذلک، أنه ما من أمر کان یعنی النبی صلی اللَّه علیه و آله فی شخصه، و فی خاصة نفسه،إلا و کان الإمام علی هو الذی یندب للقیام بهذا الأمر، و لیحل محل الرسول صلی اللَّه علیه و آله فیه، و لیأخذ مکانه الذی ترکه وراء، فمبیت علی فی برد النبی صلی اللَّه علیه و آله و علی فراشه لیلة الهجرة، و قراءته ما نزل من سورة براءة علی أهل الموسم من المسلمین و المشرکین، و خلافته للرسول علی آل البیت من غزوه تبوک، افلا یسّوغ لنا ذلک کله، کما یقول الأستاذ الخطیب، أن نذکر معه، خلافة علی بن أبی‌طالب للرسول صلی اللَّه علیه و آله فی أن یکون منه نسل النبی، و أن یکون ولد علی و فاطمة، نسلا مبارکاً للنبی و لعلی معا، صلوات اللَّه و سلامه علیهم اجمعین، ثم أن النبی صلی اللَّه علیه و آله کان یدعو الحسن و الحسین ابنیه فیقول صلی اللَّه علیه و آله فی الحسن «أن ابنی هذا سید» و أنه صلی اللَّه علیه و آله یقول فی الحسین: «حسین منی، و انا من حسین»، و أخرج الترمذی عن انس بن مالک أن النبی صلی اللَّه علیه و آله کان یقول لفاطمة: أدعی ابنیّ فیشمهما و بضمها الیه».
بقیت الإشارة إلی سن الزهراء وقت الزواج، و فی الواقع أن هذا متوقف علی معرفة تاریخ میلادها، و هو أمر قد اختلف فیه المؤرخون، بین أن یکون قبیل البعثة أو بعیدها، و من ثم فهناک من رأی أن الزهراء قد تزوجت، و هی فی الثامنة عشرة من عمرها، بینما ذهب آخرون إلی أنها کانت فی الخامسه عشرة و خمسه اشهر أو سته، بل اننا لو اخذنا بوجهه النظر التی ذهبت الی انها قد ولدت بعد البعثة بخمس سنین، لکان عمرها یوم زواجها فی السنه الثانیه من الهجره، لا یعدو سنوات عشر، علی أن أرجح الآراء أن الزهراء کانت فیما بین الخامس عشرة و الثامنه عشره من عمرها یوم زفت إلی الإمام علی.
و من عجب أن یزعم المستشرق الیسوعی الأب هنری لامانس، أن الزهراء لم تتزوج قبل الثامنة عشرة لأنها کانت محرومة من الجمال، و لم تصدق أن أحداً یخطبها بعد تلک السن، و عندما خطبها علی سکتت هنیهة، ثم تکلمت فشکت من أن یخطبها رجل فقیر، و فی الواقع ما کنا نظن أن ینزلق الأب هنری، و هو رجل دین و علم، إلی هذا المستوی فی کراهیته للإسلام و نبی الإسلام و آل بیته الکرام،

[ صفحه 121]

و کنا نحب له أن یقرأ النصوص جیداً، و أن یقارن بیها، لا أن یأخذ منها ما یتفق و هواه، ثم یفسر هذا الذی أخذه بهواه، مرة أخری فتضیع منه الحقائق بین هواه و هواه، و لو کان السند الذی استند إلیه هذا المستشرق، کما یقول الأستاذ العقاد، واضحاً لمزماً، لقلنا إنها أمانة العلم، و لا حیلة للعالم فی الأمانة العلمیة، لکن السند کله قائم علی أن الزهراء قد تزوجت فی الثامنة عشرة من عمرها، و تقابله أسانید أخری تنقضه، و تتراءی للمستشرق حیثما نظر حوله، و لکنه لا یحب أن یراها، لأنه یحب أن یری ما یعیب، و لا یحب أن یری مالا عیب فیه.
و علی أی حال، فإن تقویض رأی لامنس سهل لأسباب کثیرة، منها (أولاً) أن المشهور المتواتر، کما رأینا من قبل، أن السیدة فاطمة الزهراء ولدت لأبوین جمیلین، و أن أخواتها تزوجن من ذوی غنی و جاه، کأبی العاص من الربیع و عثمان بن عفان، و لیس من المألوف أن یکون الأبوان و الأخوات موصوفین بالجمال، و أن تحرم منه إحدی البنات و منها (ثانیاً) أن السیدة الزهراء، کما هو مشهور، قد بلغت سن الزواج، و الدعوة المحمدیة فی إبانها، و المسلمون بین مهاجر أو مقیم غیر آمن، و الحال قد تبدلت بعد الدعوة المحمدیة فأصبحت خطبة المسلمین مقصورة عن المسلمین، و هم قلة منهم المتزوج و منهم من لا طاقه له بالزواج، و منها (ثالثاً) ما أشرنا إلیه من أن هناک الکثیر من الآراء التی لا تجعل الزهراء تبلغ الثامنة عشرة، یوم بنیت بالإمام، و منها (رابعاً) أننا لا نستطیع أن نستبعد أن النبی صلی اللَّه علیه و آله کان یخص بها ربیبه و ابن عمه علی بن أبی‌طالب (و هو أرجح الأسباب فی رأینا) و ینتظر بها یوم البت فی هذا الأمر، و ذلک حین تهدأ الحال، و یستعد ابن عمه للزواج، و لعل مما یعضد هذه الفکرة ما رویناه من قبل، من أن الصدیق و الفاروق قد خطبا الزهراء قبل الإمام علی، و أن رد النبی صلی اللَّه علیه و آله علیهما قوله لکل منهما «انتظر بها القضاء» أو قال «إنها صغیره».
و منها (خامساً) أن الأب لامانس تجاهل کثیراً من النصوص التی تشیر إلی أن السیدة فاطمة الزهراء علیهاالسلام، إنما کانت تتمتع بقسط وافر من الجمال، من ذلک ما رواه أنس بن مالک عن أمه: أن فاطمة کانت کأنها القمر لیلة البدر، و منها

[ صفحه 122]

ما رواه الحاکم فی المستدرک بسنده عن أنس بن مالک قال: سألت أمی عن صفة فاطمة، رضی اللَّه عنها، فقالت کانت أشد الناس شبهاً برسول اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، بیضاء، مشربة بحمرة، لها شعر أسود یتعفر لها»، و أن الروایات کلها مجمعة علی أن السیدة الزهراء کانت أشبه الناس برسول اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و صفات رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله موجودة فی کتب السیرة، و قد قرأها لامانس، و کلها تشیر بوضوح إلی ما کان یتمتع به سیدنا رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله من جمال الخلقه و الخلق، و منها (سادساً) أن السیدات اللواتی لا یبکرن إلی الزواج فی المجتمع الإسلامی إنما هن من اللواتی یتنعمن بالجمال الرائع، و الحذق البارع، و الذکاء الحاد، و شرف المحتد، و شغف الوالدین بهن و الضن بهن، و کان هذا أمر الزهراء الی حد کبیر، هذا إذا افترضنا جدلاً أن الزواج فی سن الثامنة عشرة، إنما هو سن متأخره لزواج الفتاه، فما بالک إذا لم یکن الأمر کذلک، فضلا عن أن کثیرا من الروایات تحدد سن الزهراء یوم زواجها بالخامسة عشرة، و روایات أخری تنزل بها إلی سن أقل من ذلک.
و منها (سابعا) ما تذهب إلیه الدکتورة عائشة عبد الرحمن فی کتابها «بنات النبی» من أن تأخر زواجها إنما کان عن تهیب لها، فلقد بعث أبوها صلی اللَّه علیه و آله، و هی وحدها التی لم تتزوج، إذ کان عمرها خمس سنوات، و الناس بعد المبعث أحد رجلین، إما کافر بنبوة محمد صلی اللَّه علیه و آله، و هیهات أن یفکر فی مصاهرته، و إما مسلم یومن بنبوه محمد صلی اللَّه علیه و آله و یصدق برسالته، و قد عرفنا موقف المسلمین من نبیهم، و الی أی مدی کانوا یجلونه و یعظمونه و یفتدونه بالمهج و الارواح، فغیر مستغرب الا یروا انفسهم کفئا لمصاهرته، و أن یغضوا الطرف عن «أم أبیها، الزهراء»، اجلالا و تهیبا، و لا یرد علی هذا بان «عثمان بن عفان» رأی فی نفسه کفئا لرقیه، فلقد قل فی اصحاب الرسول صلی اللَّه علیه و آله- بل فی قریش بعامه- مثل عثمان ثراء و شرفا وجاها، و هو بعد قد طمع من الزواج من بنت النبی صلی اللَّه علیه و آله بعد أن طلقها ابن أبی‌لهب کیداً و حقدا، و لیس الأمر کذلک مع الزهراء، و نحن- حتی یومنا هذا- نری بنات الأسر الکریمة یتأخر زواجهن فی انتظار الأکفاء، و هم عاده القلة، إذ القاعده المضطردة هی أنه کلما تمیزت الفتاه لعلمها أو ثرائها أو عزتها، قلّ أکفاوها.

[ صفحه 123]

و مع ذلک، فلم یکن «علی» أول من طمح فی الزواج من «فاطمة»، بعد تهیب و تردد.فقد تسامی إلی ذلک الشرف قبله، صاحباً رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله أبوبکر و عمر، علی ما روی البلاذری فی «أنساب الأشراف» فردهما أبوها رداً کریماً.

کان رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله یحب الزهراء و یحنو علیها حنواً کبیراً، و ما یکاد یطیق فراقها فلما زفت إلی الإمام علی، و تحولت إلی بیته، لم تمض سوی أیام معدودة، فکلم حارثة بن النعمان أن یتحول عنی، فقال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله قد تحول حارثة ابن النعمان عنا حتی استحییت منه، فبلغ ذلک حارثة، و جاء النبی فقال: یا رسول‌اللَّه إنه بلغنی أنک تحول فاطمة إلیک، و هذا منازلی، و هی أسبق بیوت بنی النجار إلیک، و إنما أنا و مالی للَّه و لرسوله، و اللَّه یا رسول‌اللَّه، للمال الذی تأخذ منی أحب الی من المال الذی تدع، فقال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله: صدقت، بارک اللَّه علیک، فحولها رسول‌اللَّه الی بیت حارثة، و هکذا اتخذ النبی صلی اللَّه علیه و آله للزهراء و الإمام بیتا وسط بیوته، و کانا یسکنانه کل إیام علی و فاطمة، ثم کل إیام الإمام علی فی المدینة، ثم سکنه من بعده أولاده و احفاده إلی أیام عبدالملک بن مروان، فاغتاظ من وجوده وأراد هدمه بحجة توسع المسجد، و کان یسکنه الحسن بن الحسن بن علی بن أبی‌طالب، فطلبوا منه أن یخرج فرفض و قال: لا أخرج و لا امکن من هدمه، فضرب بالسیاط، و أخرج قهراً، و هدم الدار، و زید فی المسجد.
هذا و یذهب السمهودی فی «وفاء الوفا بأخبار دار المصطفی» إلی أن بیت فاطمة،رضی اللَّه عنها إنما هو فی الزور الذی فی القبر، بینه و بین بیت النبی صلی اللَّه علیه و آله خوخه، و کانت فیه کوه الی بیت عائشة رضی اللَّه عنها فکان رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله إذا قام اطلع من الکوه الی فاطمة، فعلم خبرهم،و أن فاطمة، رضی اللَّه عنها، قالت لعلی یوماً: إن ابنیّ أمسیا علیلین، فلو نظرت لنا إدما نستصبح به، فخرح علی إلی السوق فاشتری لهم إدماً، وجاء به إلی فاطمة فاستصحبت به فأبصرت عائشة

[ صفحه 124]

المصباح عندهم فی جوف اللیل و ذکر کلاماً وقع بینهما، فلما أصبحوا سألت فاطمة النبی صلی اللَّه علیه و آله أن یسدّ الکوة، فسدّها»، هنا و قد روی السمهودی أن بیت فاطمة علی زمانه (844- 911 ه) کان حوله مقصورة، و فیه محراب خلف حجرة النبی صلی اللَّه علیه و آله.
و علی أبة حال فالثابت المؤکد أن بیت الزهراء و الإمام علی إنما کان أوسط بیوت النبی صلی اللَّه علیه و آله، روی البخاری فی صحیحه عن سعد بن عبیدة قال:جاء رجل الی ابن عمر فساله عن عثمان فذکر عن محاسن عمله، قال: لعل ذاک یسوءک قال نعم، قال فارغم اللَّه بانفک، ثم ساله عن علی فذکر محاسن عمله قال: هو ذاک بیته أوسط بیوت صلی اللَّه علیه و آله ثم قال: لعل ذاک یسوءک، قال اجل،قال: فأرغم اللَّه بأنفک، إطلق فاجهد علی جهدک».
و لعل من الأهمیة بمکان الإشاره إلی أن النبی صلی اللَّه علیه و آله قد أمر بسد الأبواب الشارعة فی المسجد، إلا باب علی و فاطمة، روی النسائی عن ابن عباس أن النبی صلی اللَّه علیه و آله أمر بأبواب المسجد فسدت إلا باب علی، رضی اللَّه عنه»، و فی روایة «و سد أبواب المسجد غیر باب علی، رضی اللَّه عنه، فکان یدخل المسجد، و هو جنب، و هو طریق غیره»، و روی ابن عساکر عن أم سلمة قالت: خرج النبی صلی اللَّه علیه و آله فی مرضه حتی انتهی إلی صرحه المسجد فنادی بأعلی صوته: إنه لا یحل المسجد لجنب ولا لحائض، إلا لمحمد و أزواجه، و علی و فاطمة بنت محمد محمد، ألا هل بیت لکم الأسماء أن تضلوا»، و أخرج الترمذی و البیهقی و البزار عن أبی‌سعید قال قال رسول اللَّه صلی اللَّه علیه و آله لعلی: لا یحل لأحد یجنب فی هذا المسجد غیری و غیرک» و روی الطبرانی فی الکبیر عن أم سلمه قالت: قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله: ألا أن هذا المسجد لا یحل لجنب و لا لحائض، إلا للنبی و أزواجه، و فاطمة بنت محمد و علی، ألا بینت لکم أن تضلوا»، و أخرج أبویعلی عن عمر بن الخطاب قال: لقد أعطی علی ثلاث خصال، لأن تکون لی خصلة منها أحب إلی من أن أعطی حمر النعم، تزویجه فاطمة، و سکناه المسجد مع رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، لا یحل لی فیه ما یحل له، و الرایه یوم خیبر. و أخرج الزبیر بن بکار فی أخبار المدینة عن أبی‌حازم

[ صفحه 125]

الأشجعی قال قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله أن اللَّه أمر موسی أن یبنی مسجداً طاهراً لا یسکنه إلا هو و هارون، و أن اللَّه أمرنی أن أبنی مسجداً طاهراً لا یسکنه إلا أنا، و علی، و ابنا علی»، و روی النسائی عن إبراهیم بعد سعد بن أبی‌وقاص عن ابیه قال: کنا عند النبی صلی اللَّه علیه و آله و عنده قوم جلوس، فدخل علی کرم اللَّه وجهه، فلما دخل خرجوا، فلما خرجوا تلاومنوا فقالوا: واللَّه ما أخرجنا إذ أدخله، فرجعوا فدخلوا، فقال: واللَّه ما أنا ادخلته و اخرجتکم، بل اللَّه ادخله و أخرجکم» (و ذکره الهیثمی فی مجمعه، و قال: رواه البزار و رجاله ثقات).
هذا و روی أن رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله قرأ (فی بیوت أذن اللَّه أن ترفع و یذکر فیها اسمه یسبح فیها بالغدو و الآصال) فقال إلیه رجل و قال: أی بیوت هذه یا رسول‌اللَّه، فقال: بیوت الأنبیاء، فقال إلیه أبوبکر، و قال: یا رسول‌اللَّه هذا البیت منها و أشار إلی بیت علی و فاطمة، فقال الرسول: نعم من أفضلها».

عاشت الزهراء فی کنف النبی صلی اللَّه علیه و آله و تحت رعایته، یختصها هی و زوجها و ولدها بمحبته، و یصطفیهم بمودته، و کان من عادته صلی اللَّه علیه و آله أن یبیت عندهم حیناً بعد حین، و یتولی خدمه الأطفال بنفسه، و أبواهم قاعدان، و فی إحدی هذا اللیالی سمع الحسن یستسقی، فقال صلی اللَّه علیه و آله إلی قربه فجعل یعصرها فی القدح ثم جعل یعبعبه، فتناول الحسین فمنعه وبدأ بالحسن، فقالت فاطمة کأنه أحب إلیک، قال إنما استسقی أولاً، و کان أحیاناً یلفهم جمیعاً فی برد واحد، و یقول لهم «أنا و أنتم یوم القیامة فی مکان واحد»، و کان رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله إذا سافر کان آخر الناس عهداً به فاطمة، و إذا قدم من سفر کان أول الناس عهداً به فاطمة، رضی اللَّه تعالی عنها،روی الحاکم فی المستدرک بسنده عن أبی‌ثعلبة الخشبی قال: کان رسول اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، إذا رجع من سفر أو غزاة أتی المسجد فصلی فیه رکعتین ثم ثنّی بفاطمة، ثم یأتی أزواجه».
و فی ظل الرسول صلی اللَّه علیه و آله انتظمت حیاة الإمام و الزهراء عیشه کفاف، و خدمة

[ صفحه 126]

یتعاون علیها رب البیت و ربته فقد کان رزق الإمام من وظیفة الجندی و عطائه من فی‌ء الجهاد، لکنه، رغم ذلک، لم یکن بقادر علی أن یستأجر للزهراء خادماً تعینها أو تقوم عنها بالعمل الشاق، فکان الإمام هو الذی یعینها، روی أن النبی صلی اللَّه علیه و آله دخل علیها البیت کعادته فوجد علیاً و فاطمة یطحنان، فقال أیکما أعیا (تعب) فقال علی: فاطمة یا رسول‌اللَّه، فقال لها: قومی یا بنیة، فقامت، و جلس یطحن مع علی، و هکذا کانا یعیشان عیشة الکفاف، و کثیراً ما کان یجن اللیل فیرقدان علی فراشهما الخشن، و یحاولان النوم فلا یجدأن إلیه سبیلاً، لفرط ما یشعرأن به من البرد، و یقبل علیهما النبی صلی اللَّه علیه و آله و قد انکمشا فی غطائهما مقرورین، إذا غطیا رأسیهما بدت أقدامهما، و إذا غطیا أقدامهما انکشفت رأساهما، روی المتقی الهندی فی کنز العمال عن جابر، أن رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله رأی علی فاطمة سلام اللَّه علیها کساء من أوبار الابل، و هی تطحن، فبکی و قال: یا فاطمة اصبری علی مرارة الدنیا لنعیم الآخرة غدا، و نزلت «و لسوف یعطیک ربک فترضی. (قال: أخرجه ابن لال و ابن مردویه و ابن النجار و الدیلمی، و ذکره السیوطی فی الدر المنثور، و قال: أخرجه العسکری فی المواعظ) و کان رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله ینصحهما بقوله «کلمات علمنیهن جبریل، تسبحان اللَّه فی دبر کل صلاة عشراً، و تحمدان عشراً، و تکبرأن عشراً، و إذا آویتما إلی فراشکما تسبحان ثلاثاً و ثلاثین و تحمدان ثلاثا و ثلاثین، و تکبران ثلاثاً و ثلاثین»، و یقول الإمام علی «و اللَّه ما ترکتهن منذ علمنیهن».
و روی الإمام البخاری فی صحیحه بسنده عن الحکم، سمعت ابن أبی‌لیلی قال: حدثنا علی أن فاطمة علیهاالسلام شکت ما تلقی من أثر الرحا، فأتی النبی صلی اللَّه علیه و آله سبی، فانطلقت فلم تجده، فوجدت عائشة فاخبرتها، فلما جاء النبی صلی اللَّه علیه و آله أخبرته عائشة بمجی‌ء فاطمة، فجاء النبی صلی اللَّه علیه و آله الینا، و قد أخذنا مضاجعنا، فذهبت لاقوم، فقال: علی مکانکما، فقعد بیننا، حتی وجدت برد قدمیه علی صدری، و قال: ألا أعلمکما خیراً مما سألتمانی، إذا أخذتما مضاجعکما، تکبرا أربعاً و ثلاثین، و تسبحا ثلاثاً و ثلاثین، و تحمدا ثلاثاً و ثلاثین فهو خیر لکما من خادم».
و روی أبوداود بسنده عن أبی‌الورد بن ثمامة، قال علی علیه‌السلام لابن

[ صفحه 127]

أعبد: ألا أحدثک عنی و عن فاطمة بنت رسول اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، و کانت أحب أهله إلیه، و کانت عندی، فجّرت بالرحی حتی أثرت بیدها، و استقت بالقربه حتی أثرت فی نحرها، و قمت البیت حتی أغبرت ثیابها، و أوقدت القدر حتی دکنت ثیابها، و أصابها من ذلک ضر، فسمعنا أن رقیقاً أتی بهم النبی صلی اللَّه علیه و آله فقلت: لو أتیت أباک فسالتیه خادما یکفیک فاتته فوجدت حداثاً فاستحیت فرجعت، فغدا علینا و نحن فی لفاعنا (الملحفة أو الکساء) فجلس عند رأسها، فادخلت رأسها فی اللفاع حیاء من أبیها، فقال: ما کان حاجتک أمس إلی آل محمد،فسکتت مرتین، فقلت: أنا و اللَّه أحدثک یا رسول‌اللَّه، أن هذه جرت عندی بالرحی حتی أثرت فی یدها، و استقت بالقربة حتی أثرت فی نحرها، و کسحت البیت حتی اغبرت ثیابها، و بلغنها أنه اتاک رقیق أو خدم فقلت لها: سیله خادماً، قال أبوداود: فذکر معنی حدیث حکم، و یعنی بحدیث حکم ما تقدم آنفاً عن البخاری و مسلم من قوله صلی اللَّه علیه و آله: الا اعلمکما خیراً مما سألتمانی- إلی آخره (و رواه أیضاً أبونعیم فی حلیة الأولیاء).
علی أن البیت سرعان ما سعد بالذریة الصالحة، فلقد رزق الأبوان نصیباً طیباً طاهراً من البنین و البنات، الحسن و الحسین و محمد و زینب و أم کلثوم، و قد دعا النبی لکل منهما عند مولده «اللهم إنی أعیذه بک و ذریته من الشیطان الرجیم»، و عق عن کل منهما بکبش، و أمر بحلق شعره و التصدق بوزنه فضة، ثم ختنهما لسبعه أیام من المولد»، و قد عاشوا جمیعاً، من عدا محسن فقد مات صغیراً.
و بدهی أن حیاه هذه الاسره الطاهرة المطهرة لم تخل من ساعات خلاف، و ما خلت حیاة آدمی قط من ساعات خلاف، و ساعات شکایة، و کان الأب الأکبر یتولی صلحهما، و ریما ترک صلی اللَّه علیه و آله مجلسه بین أصحابه لیدخل إلی الزوجین المتخاصمین فیرفع ما بینهما من جفاء، و الصحابة الذین یتتبعون فی وجه النبی کل خلجة من خوالج نفسه، و یتیحون لأنفسهم أن یسألوه، لأنه لا یملک من ضمیره من یضن به علی المتعلم و المتبصر، یجرون معه علی عاداتهم کلما دخل البیت مهموماً، و خرج منه منطلق الأساریر، فیسألونه فیجیب، و لم لا،و قد أصلحت بین أحب الناس إلیّ»، یروی أنه صلی اللَّه علیه و آله رؤی ذات مساء و هو یسعی إلی دار فاطمة بادی الهم و القلق،

[ صفحه 128]

فأمضی وقتاً هناک، ثم خرج و وجهه الکریم یفیض بشراً، فقال قائل من الصحابة: یا رسول‌اللَّه دخلت و أنت علی حال، و خرجت و نحن نری البشر فی وجهک، فأجاب صلی اللَّه علیه و آله «و لم لا، و قد أصلحت بین أحب الناس إلیّ»، و أخرج ابن سعد فی الطبقات عن حبیب بن أبی‌ثابت قال: کان بین علی و فاطمة کلام، فدخل رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، فألقی إلیه مثالاً فاضطجع علیه، فجاءت فاطمة فاضطجعت من جانب، وجاء علی فاضطجع من جانب، فأخذ رسول‌اللَّه بید علیّ فوضعها علی سرته، و أخذ بید فاطمة فوضعها علی سرته، و لم یزل حتی أصلح بینهما، ثم خرج، قال، فقیل له: «دخلت و أنت علی حال، و خرجت و نحن نری البشر فی وجهک، فقال: و ما یمنعنی، و قد أصلحت بین أحب اثنین إلیّ»، و أخرج ابن سعد فی الطبقات عن عمرو ابن سعید، قال: کان فی علیّ شده علی فاطمة، فقالت: واللَّه لا شکونک إلی رسول‌اللَّه، فانطلقت و انطلق علی بأثرها، فقال حیث یسمع کلامها، فشکت إلی رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله غلظ علیّ وشدته علیها، فقال: یا بنیه اسمعی و استمعی و اعقلی، إنه لا إمرة بامرأة لا تأتی هوی زوجها، و هو ساکت، فقال علی: فکففت عما کنت أصنع و قلت و اللَّه لا آتی شیئاً تکرهینه ابداً».
علی أن هناک ساعات خلاف کانت جد شدیدة، و شکایات، لا شک أنها إنما کانت أکثر من شکایة بالنسبة للمرأة حتی و إن کانت بنت المصطفی صلی اللَّه علیه و آله، و من ثم فقد بلغ العتاب بین الزوجین ما یبلغه من خصومة بین زوجین و ذلک حین نما إلی الزهراء أن الإمام یهم بخطبة «جویریة بنت عمرو هشام بن المغیرة، المعروف بأبی جهل، و فی حسبان الإمام علی أنه یجری علی مألوف عادة قومه فی الجمع بین زوجتین و أکثر، و یفعل ما أباحه له الإسلام من تعدد الزوجات، بدون أن یخطر بباله أن هذا ما تنکره بنت نبیّ الإسلام، و ربما کانت هذه الخطبة غضبة من غضبات الإمام، علی أنفه من أنفات الزهراء، أو لعلها نازعة من نوازع النفس البشریة لم یکن فی الدین ما یأباها، و إن أباها العرف فی حالة المودة و الصفاء، و من ناحیة أخری، فإن رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله یعلم حق علیّ فی الزواج، ولکن الرسول فی أبّوته الرحیمه یوذیه أن ترّوع أحب بناته بضرة، و یشفق علیها من تجربة قاسیة

[ صفحه 129]

کهذه یعلم أنها لا قبل لها باحتمالها ثم إن علیاً أراد أن یتزوج بنت أبی‌جهل، فهل یرضی اللَّه أن یجمع بیت الإمام علی بین بنت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و بین بنت عدو اللَّه و رسوله، و کتب السیرة ملیئة بمواقفه المخزیة ضد الإسلام و رسول الإسلام، و لعل هذا هو السبب الذی من أجله ثار رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله لأنه من غیر المعقول أن تکون ابنه هذا الرجل بالذات، ضرة للزهراء بنت نبی اللَّه و رسوله، و لم یکن من المعقول، بل من المستحیل علی وجه الیقین، أن یستبدل برسول اللَّه صلی اللَّه علیه و آله أباجهل بن هشام صهراً، و لیس علی بالذات هو الذی یوذی نبیّه و أباه و ابن عمه فی أحب بناته إلیه.
هذا و یروی عتن یحیی بن سعید القطان قال: ذاکرت عبداللَّه بن داود الحریثی قول النبی صلی اللَّه علیه و آله «لا آذن إلا أن تحب علی بن أبی‌طالب أن یطلق ابنتی وینکح ابنتهم، قال ابن داود: حرم اللَّه علی علیّ أن ینکح علی فاطمة فی حیاتها لقوله تعالی: (و ما آتاکم الرسول فخذوه، و ما نهاکم عنه فانتهوا)، فلما قال النبی: لا آذن، لم یکن یحل لعلی أن ینکح علی فاطمة، إلا أن یأذن رسول‌اللَّه، قال و سمعت عمر بن داود یقول: لما قال الرسول فاطمة بضعة منی یریبنی ما رابها، و یؤذینی ما آذاها، حرم اللَّه علی علیّ أن ینکح علی فاطمة، إذ أنه بنکاحه علیها یؤذی الرسول، و اللَّه تعالی یقول: (لما کان لکم أن تؤذوا رسول‌اللَّه)»، و أضاف الشیخ دحلان فی السیرة و ألحق بعضهم أخواتها بها، و إن رأی احتمال اختصاص الزهراء بذلک، و هذا ما نرجحه و نمیل الی الأخذ به، و اللَّه أعلم.
و أما قصة تلک الخطبة، فقد روی ابن إسحاق فی السیره، أن علی بن أبی‌طالب خطب ابنة أبی‌جهل من عمها الحارث، و استأمر النبی صلی اللَّه علیه و آله فقال له: «عن أی شأنها تسالنی، عن حسبها، قال: لا، و لکن تأمرنی بها، فقال صلی اللَّه علیه و آله فاطمة بضعة منی، و لا أحب أن تجزع، فقال علی: لا آتی شیئاً تکرهه»، و أخرج الإمام أحمد عن الشعبی قال: «خطب علی، علیه‌السلام، بنت أبی‌جهل إلی عمها الحارث بن هشام، فاستشار النبی صلی اللَّه علیه و آله فیها، فقال: أعن حسبها تسألنی، قال علی: قد أعلم ما حسبها، ولکن أتامرنی بها، فقال: لا، فاطمة مضغة منی، و لا

[ صفحه 130]

أحب أن تحزن أو تجزع، فقال علی، علیه‌السلام، لا آتی شیئاً تکرهه»، و روی البخاری فی صحیحه عن المسور بن مخرمة قال: إن علیاً خطب بنت أبی‌جهل، فسمعت بذلک فاطمة فأتت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله فقالت: یزعم قومک أنک لا تغضب لبناتک، و هذا علی ناکح علی بنت أبی‌جهل، فقال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله فسمعته حین تشهد یقول «أما بعد، أنکحت أباالعاص بن الربیع فحدثنی و صدقنی، و أن فاطمة بضعة منی، و إنی أکره أن یسوءها واللَّه لا تجتمع بنت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و بنت عدو اللَّه عند رجل واحد، فترک علیّ الخطبه» و فی روایة للشیخین عن المسور أیضاً: فان ابنتی بضعة منی یریبنی ما رابها، و یوذینی ما اذاها»، و فی روایة جاءت فی منهاج السنة لابن تیمیه، و المنتقی من منهاج الأعتدال للذهبی: أنه صلی اللَّه علیه و آله قال: أن،بنی‌هشام بن المغیرة استاذونی أن ینکحوا ابنتهم علی بن أبی‌طالب، و أنی لا آذن ثم لا آذن، ثم لا آذن، انما فاطمة بضعه منی یریبنی ما رابها، ویوذینی ما آذاها، إلا أن یرید ابن أبی‌طالب أن یطلق ابنتی، و ینکح ابنتهم»، و فی روایه «أنی اخاف أن تفتن فی دینها... و أنی لست أحل حراماً، و لا أحرم حلالاً، ولکن و اللَّه لا تجتمع بنت رسول‌اللَّه و بنت عدو اللَّه عند رجل واحد أبداً».
و روی مسلم فی صحیحه بسنده عن محمد بن عمرو بن حلحلة الدؤلی أن ابن شهاب حدثه أن علی بن الحسین حدثه: أنهم حین قدموا المدینه من عند یزید بن معاویه مقتل الحسین بن علی رضی اللَّه عنهما، لقیه المسور بن مخرمه فقال له هل لک الی من حاجه تأمرنی بها، قال فقلت له لا، قال له هل أنت معطی سیف رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، فإنی اخاف أن یغلبک القوم علیه، و ایم اللَّه لئن اعطیتنیه لا یخلص الیه ابدا حتی تبلغ نفسی، أن علی بن أبی‌طالب خطب بنت أبی‌جهل علی فاطمة، فسمعت رسول اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و هو یخطب الناس فی ذلک علی منبره هذا، و انا یومئذ محتلم، فقال: إن فاطمة منی و أنی أتخوف أن تفتن فی دینها، قال ثم ذکر صهراً له ابن بنی عبد شمس، فأثنی علیه فی مصاهرته إیاه فاحسن قال حدثنی فصدقنی، و وعدنی فأوفی لی، و أنی لست أحرم حلالاً، و لا أحل حراماً، ولکن واللَّه لا تجتمع بنت رسول‌اللَّه، و بنت عدو اللَّه، مکانا وأحداً ابدا» و قال النووی

[ صفحه 131]

فی شرح صحیح مسلم، قال العلماء: فی هذا الحدیث تحریم إیذاء النبی صلی اللَّه علیه و آله بکل حال، و علی کل وجه، و إن تولد الإیذاء مما کان أصله مباحاً، و هو حی، و هذا بخلاف غیره، قالوا: و قد أعلم صلی اللَّه علیه و آله بإباحه نکاح بنت أبی‌جهل لعلی، بقوله صلی اللَّه علیه و آله: لست أحرم حلالاً، ولکن نهی عن الجمع بینهما لعلتین منصوصتین إحداهما أن ذلک یودی إلی أذی فاطمة، فیتأذی حینئذ النبی صلی اللَّه علیه و آله فیهلک من أذاه، فنهی عن ذلک لکمال شفقته علی علی، و علی فاطمة، و الثانیة خوف الفتنه علیها بسبب الغیرة، و قیل لیس المراد به النهی عن جمعهما، بل معناه أعلم من فضل اللَّه أنهما لا تجتمعان، کما قال أنس: واللَّه لا تکسر ثنیة الربیع، و یحتمل أن المراد تحریم جمعهما، و یکون معنی: لا أحرم حلالاً، أی لا أقول شیئاً یخالف حکم اللَّه، فإذا أحل شیئاً لم أحرمه و إذا حرمه لم أحلله و لم أسکت عن تحریمه، لأن سکوتی تحلیل له، و یکون من جملة محرمات النکاح، الجمع بین بنت نبی اللَّه و بنت عدو اللَّه.
علی أن هناک وجهاً آخر للنظر، ینکر قصة الخطبة من أساس، و یری أنها روایة لم یعرفها المؤرخون، و أن الإمام علی بالذات لایمکن أن یقف من النبی صلی اللَّه علیه و آله و من بضعتة الزهراء، و هذا الموقف، و یروی الأستاذ أبوعلم، نقلاً عن الأستاذ محمد صادق الصدر، أن ما نقله المسور عن الرسول صلی اللَّه علیه و آله لایمکن تصوره، و الزهراء علی قید الحیاة، ثم إن سیرة المسور، کما فی الاستیعاب و الإصابة، تشیر إلی أنه لم یکن من أصحاب الإمام، و أن الخوارج کانت تغشاه، و أنه کان من أنصار الزبیر.
غیر أن قصة الخطبة إنما جاءت فی أکثر من کتاب من کتب الحدیث، و أخرجها أکثر من واحد، کما أنها رویت من غیر المسور بن محرمة، کما فی روایة للإمام أحمد عن عبداللَّه بن الزبیر، و علی أیة حال، فلقد حدثت، فی أغلب الظن، فی مستهل حیاة الإمام و الزهراء الزوجیة، حیث لم تکن الزهراء قد ألفت بعد شده الإمام و صرامته، و لم یروض هو نفسه باحتمال ما کانت تجد من حزن لفقد أمها، و شجو لفراق بیتها الأول، و من ثم فربما کانت الحادثه فی العام الثانی من الهجرة، و قیل أن یأتیهما العام الثالث بأولی الثمرات المبارکة للزوج، و أعنی

[ صفحه 132]

بعد، الإمام الحسن، رضی اللَّه عنه.
و علی أیة حال، فلقد انقشعت السحابة التی ظلت أفق الزهراء حیناً من الدهر، لا نستطیع تحدیده علی وجه أبیقین، و عاد البیت أصفی جواً مما کان قبل أن یمتحن بتلک التجربة القاسیة، و مضت الحیاة تسیر بالزوجین الکریمین علی ما یرجوان من تعاون ومودة.

لقد أحبت الزهراء أباها النبی حباً جماً، فقد کان بالنسبة لها النبع المتدفق بالحنان، کان لها طوال حیاتها الأب الحنون، ثم کان لها بعد وفاه أمها، الأب الشفوق و الأم الرؤوم ثم کان لها بعد البعثة أباً و نبیاً، و الداً و رسولاً، فکانت تحبه حب البنت البارة بأبیها، و حب المسلمة الصادقة لنبیّها، فهو الأب، و هو النبی، و من ثم فقد بکته، حین انتقل إلی الرفیق الأعلی، بقدر حبه لها، و حزنت علیه بقدر تعلقها به، و زرفت علیه من الدموع الحارة علی قدر ما کان یهدیها من حب أبوی صادق و حنان ملائکی رحیم، حتی أن الزهراء،علیهاالسلام، لم تضحک قط بعد وفاه أبیها النبی صلی اللَّه علیه و آله، و روی عن الباقر أنه قال: «ما رؤیت فاطمة ضاحکة قط، منذ قبض رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله حتی قبضت»، و فی الواقع لولا أن الأب النبی صلی اللَّه علیه و آله أخبرها بموته، و هو حی، لقضت نحبها حزناً علیه، و لصدمتها الفاجعة المروعة، الکارثة الموجعة، و الخطب الألیم، فقد کانت الزهراء تظن، و کأن أباها لا یموت، و لا یموت و هی علی قید الحیاة، و کان الرسول صلی اللَّه علیه و آله یدرک مکانته عندها، و یعلم منزلته فی قلبها، و یحس مبلغ ما سوف تقاسیه عند فقده، و من ثم فقد أخبرها بموته و هو حی، و عزاها عن فراقه و هو موجود، و بشرها بلقائه القریب فی رحاب اللَّه، و روی البخاری عن عائشة قالت: دعا النبی صلی اللَّه علیه و آله فاطمة ابنته فی شکواه الذی قبض فیه، فسارها بشی‌ء فبکت، ثم دعاها فسارها فضحکت، قالت فسالتها عن ذلک، فقالت: «سارنی النبی صلی اللَّه علیه و آله فأخبرنی أنه یقبض فی وجعه الذی توفی فیه فبکیت، ثم سارنی فأخبرنی أنی أول أهل بیته أتبعه فضحکت» (أخرج مثله مسلم و أحمد و ابن

[ صفحه 133]

سعد و ابن ماجة و ابن راهویة).
و أخذت الزهراء تهدی‌ء من روعها، و تمسح دموعها، حتی لایراها و الدها النبی صلی اللَّه علیه و آله فیحزنه جزعها، ولکن أنّی لها ذلک، و هی أمام هول عظیم، فهذا أبوها و حبیبها رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله قد ثقل علیه مرضه، و فتحت له أبواب السماء، و أقبلت علیه ملائکة اللَّه عزوجل بروح من اللَّه و رضوانه، تبشره بلقاء ربه عزوجل، و ما اعدله من الوسیلة و الدرجة العظیمة و المقام المحمود، و ما یلقاه فی الخلد من نعیم مقیم، فلم یلبث أن صعدت روحه الکریمة الطاهرة المطهرة الراضیة المرضیة إلی ملئها الأعلی، و إلی جوار رب العالمین، فبکت الزهراء، علیهاالسلام، و تغشاها الأسی و الاکتئاب، و لذعها الجوی، و تولتها غصة و فجیعة، أخرج البخاری عن انس قال: لما ثقل النبی صلی اللَّه علیه و آله جعل یتغشاه، فقالت فاطمة، علیهاالسلام، و اکرب أباه، فقال لها: لیس علی أبیک کرب بعد الیوم فلما مات قالت: یا أبتاه، أجاب رب دعاه، یا أبتاه، من جنة الفردوس مأوره، یا أبتاه، إلی جبریل ننعاه، فلما دفن قالت فاطمة، علیهاالسلام، یا أنس أطابت أنفسکم أن تحثو علی رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله التراب، و أخرج الإمام أحمد عن أنس قال: لما قالت فاطمة ذلک، یعنی، لما وجد رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله فی کرب الموت ما وجد، قالت فاطمة: و اکرباه، قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله: «یا بنیه أنه قد حضر بأبیک و لیس اللَّه تبارک منه أحد الموافاة یوم القیامة»، و روی أن الزهراء أخذت قبضة من تراب القبر الشریف فجعلتها علی عینها و وجهها ثم أنشات تقول:

ماذا علی من شم ته احمد
ألا یشم مدی الزمان غوالیا

صبت علی مصالب لو أنها
صبت علی الأیام عدن لیالیا

و قالت علی قبره الشریف

إنا فقدناک فقد الأرض و أبلها
و غاب مذ غبت عنا الوحی و الکتب

فلیت قبلک کان الموت صادقنا
لما نعیت و حالت دونک الکتب

و روی ابن حجر فی فتح الباری عن الطبرانی أنه روی عن عائشة أن رسول

[ صفحه 134]

اللَّه صلی اللَّه علیه و آله قال لفاطمة: أن جبریل أخبرنی أنه لیس امرأة من نساء المسلمین أعظم رزیة منک، فلا تکونی أدنی امرأة منهن صبراً.
و روی أنه لما قبض رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله امتنع بلال عن الأذان و قال: لا أؤذن لأحد بعد رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و أن فاطمة، رضی اللَّه عنها، قالت ذات یوم: أشتهی أن اسمع صوت مؤذن أبی بالأذان، فبلغ ذلک بلالاً رضی اللَّه عنه فأخذ یؤذن، فلما قال: اللَّه‌اکبر اللَّه‌اکبر، ذکرت أباها و أیامه، فلم تتمالک نفسها من البکاء، فلما بلغ قوله «و أشهد أن محمداً رسول‌اللَّه» شهقت فاطمة رضی اللَّه عنها، و سقطت لوجهها، و غشی علیها، فقیل لبلال: أمسک، قد فارقت ابنة رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله الحیاة الدنیا، وظنوا أنها قد ماتت، فلم یتم الأذان فأفاقت، فسألته إتمامه، فلم یفعل و قال لها یا سیدة النساء: إنی أخشی علیها، مما تنزلیه بنفسک إذا سمعت صوتی بالأذان، فأعفته من ذلک»، و عن الإمام علی قال: «غسلت النبی صلی اللَّه علیه و آله فی قمیصه فکانت فاطمة رضی اللَّه عنهم تقول: أرنی القمیص، فإذا شمته غشی علیها، فلما رأیت ذلک منها غیبته».
هذا و قد اعتادت الزهراء، رضی اللَّه عنها، أن تزور الروضة الشریفة، کما اعتادت أن تزور قبر و الدتها لسیدة خدیجة رضی اللَّه عنها، فی مکة، و روی عن الباقر، رضی اللَّه عنه، أنه قال: إن فاطمة بنت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله کانت تزور قبر حمزة، رضی اللَّه عنه، ترمه و تصلحه، و قد علمته بحجر، و عن رزین قال الإمام أبوجعفر محمد الباقر، مضی اللَّه عنه، إن فاطمة رضی اللَّه عنها کانت تزور قبول الشهداء بین الیومین، الثلاثة، فتصلی هناک و تدعو و تبکی، و روی الحاکم فی المستدرک عن علی رضی اللَّه عنه قال: إن فاطمة کانت تزور قبر عمها حمزة کل جمعة، فتصلی و تبکی عنده».

[ صفحه 135]

من المعروف أن الإمام علی و آل البیت الکرام قد انشغلوا بعد انتقال الرسول صلی اللَّه علیه و آله إلی الرفیق الأعلی، مباشرة، بتجهیزه صلی اللَّه علیه و آله و کان علی، و هو مشغول بالجهاز، تفیض دموعه علی وجهه فی صمت و هو یتمتم «بأبی أنت و أمی یا رسول‌اللَّه، طیب حیاً و میتاً، و لولا أنک أمرت بالصبر و نهبت عن الجرع، بأبی أنت و أمی، إن الصبر لجمیل، إلا عنک، و إن الجزع لقبیح إلا علیک، أذکرنا عند ربک، و اجعلنا من همک»، و فی هذه الأثناء، و قبل أن تشیع جنازة الرسول صلی اللَّه علیه و آله، و هو ما یزال بعد مسجی فی فراشه، و قد أغلق أهله دونه الباب، حدث أمر جد و هو ما یزال خطیر، فلقد اجتمع الخزرج بقیادة سعد بن عبادة فی سقیفة بنی ساعدة، و خف إلیهم رجال الأوس، لیختاروا من بینهم رجلاً یکون علی رأس المسلمین، باد رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، فلقد اعتقد الأنصار أنها أولی بهذا الأمر، بعد أن آوی الإسلام إلیهم، و أذن اللَّه لرسوله بالهجره الیهم، لیتخذ مدینتهم موطناً له، و منطلقاً لرسالته، فأتی الخبر أبابکر، فأسرع و معه عمر، ثم لقیا أباعبیدة، فانطلقوا جمیعاً لرسالته، فاتی الخبر ابابکر، فاسرع و معه عمر، ثم لقیا ابا عبیده، فانطلقوا جمیعا الی سقیفه بنی ساعده، و بعد جدال طال و لم یستطل، انتهی المجتمعون الی اختیار الصدیق خلیفه للمسلمین.
و کان الإمام علی فی تلک الساعات العصیبة بجوار الجثمان الطاهر السمجی

[ صفحه 136]

فی حجرته، و من ثم فلم یحضر هو و بنوهاشم هذا الاجتماع، و لو شهد الإمام علی اجتماع سقیفه هذا، لکان له فیه مقال، و لربما أخذت الأمور فی هذا الیوم اتجاهاً آخر، غیر اتجاهها الذی سارت فیه، و عندما علمت الزهراء، علیهاالسلام،بما حدث فی اجتماع سقیفه بنی‌ساعده، و أبوها سید المرسلین لم یدفن بعد، بکت بکاء جاراً، حتی أنه لما جاءها بعض الصحابه، و فیهم أبوبکر و عمر أبوعبیده، و معزین، قالت «ترکتم رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله جنازة بین أیدینا، و قطعتم أمرکم بینکم و لم تستامرونا»، فبکی أبوبکر حتی علا نشیجه، و بکی من کان فی الدار من المهاجرین الذین کانوا یساعدون علیاً فی تجهیز رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، و فیهم سلمان و أبوذر و المقداد و الزبیر و عمار، و من ثم فقد خاصمت أبابکر و عمر لأنهما أخذا البیعة لأبی بکر فی وقت انشغال زوجها بتجهیز أبیها المتوفی صلی اللَّه علیه و آله، و من ثم فقد استأخرت یمین الإمام علی عن البیعة للصدیق، و تذهب الروایات فی تفسیر ذلک مذاهب شتی، لسنا الآن بصدد مناقشتها، فمجال ذلک أن شاء اللَّه، کتابنا عن «الإمام علی بن أبی‌طالب، و إن کان هذا لا یمنعنا من الإشارة إلی أن الإمام علی إنما کان یعتقد، أنه ما دام الرسول صلی اللَّه علیه و آله لم یعهد بالخلافة إلی أحد بذاتة، فإن البیت الذی اختارته السماء لیکون منه النبی المصطفی، هو البیت الذی یختار المسلمون منه خلیفتهم، ما دام فی هذا البیت من یتمتع بالکفایة الکاملة لشغل منصب الخلافة أو کما قال الإمام فی حواره مع الصحابة، و علی رأسهم أبوبکر و عمر، «إنکم تدفعون آل محمد عن مقامه و مقامهم فی الناس، أما واللَّه لنحن أحق منکم بالأمر، ما دام فینا القاری‌ء لکتاب اللَّه، الفقیه فی دین اللَّه، العالم بسنن رسول‌اللَّه المضطلع بأمر الرعیة، القاسم بینهم بالسویة».
هذا و قد کانت الزهراء، علیهاالسلام، تری أن زوجها الإمام علی، کرم اللَّه وجهه فی الجنة، أحق الناس بالخلافة، فهو ربیب النبی صلی اللَّه علیه و آله و بان عمه و زوج ابنته، و أبوسبطیه الحسن و الحسین، و أول الناس إسلاماً، و أطولهم فی الجهاد باعاً، و هو فتی قریش شجاعه و علماً و فضلاً، و کان النبی صلی اللَّه علیه و آله یحبه أشد الحب، یؤثره أعظم الإیثار، استخلفه حین هاجر علی ما کان عنده من الودائع حتی ردها

[ صفحه 137]

إلی أصحابها، و أمره فنام فی مضجعه لیلة ائتمرت قریش بقتله، فکان أول من شری نفسه فی سبیل اللَّه، ثم هاجر حتی لحق بالنبی صلی اللَّه علیه و آله فی المدینة، فآخی النبی بینه و بین نفسه، ثم شهد مع النبی صلی اللَّه علیه و آله مشاهده کلها، و کان صاحب رایته فی أیام البأس، و قال النبی صلی اللَّه علیه و آله یوم خیبر «لأعطین الرایة غدار رجلاً یحب اللَّه و رسوله، و یحبه اللَّه و رسوله»، فتطلع إلیها کبار الصحابة، غیر أن النبی صلی اللَّه علیه و آله دفعها إلی علی و قال له النبی صلی اللَّه علیه و آله یوم استخلفه علی المدینة و علی أهله، عندما سار إلی غزوة تبوک «أنت منی بمنزلة هارون من موسی، إلا أنه لا نبی بعدی»، و أعطاه سورة براءة لیقرأها علی أهل الموسم، فلما قیل له لو بعثت بها لأبی‌بکر، قال «لا یؤد عنی إلا رجل من أهل بیتی»، و قال النبی صلی اللَّه علیه و آله للمسلمین و هو فی طریقه إلی المدینة بعد حجة الوداع «من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه».
و هکذا کانت الزهراء، کما کان بنوهاشم جمیعاً، و جمهرة من أهل المدینة، یرون أن الإمام علی أحق الناس بخلافة رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، و من ثم فقد خرج الإمام یحمل فاطمة بنت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله علی دابة لیلاً، فی مجالس الأنصار، تسألهم النصزه، فکانوا یقولون: یا بنت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله قد مضت بیعتنا لهذا الرجل، و لو أن زوجک و ابن عمک سبق إلینا قبل أبی‌بکر ما عدلنا به، فیقول علی، کرم اللَّه وجهه فی الجنة، «أکنت أدع رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله لما أدفنه، و أخرج أنازع الناس سلطانه، فقالت فاطمة: ما صنع أبوالحسن إلا ما کان ینبغی له، و لقد صنعوا ما اللَّه حسیبهم علیه»، هذا و قد روی أن أبابکر قام علی المنبر یخطب، فما هو إلا أن حمداللَّه، و أخذ فی خطبته، حتی سمع و سمع الحاضرون صوتاً نحیلاً یهتف «لیس هذا منیر أبیک، إنزل عن منبر أبی»، و التفتوا فإذا بالصائح هو الحسن بن علی، و لما یبلغ الثامنة، فابتسم الصدیق، و قال، و الحنو یشع فی نفسه، «ابن بنت رسول‌اللَّه، صدقت واللَّه، ما کان لأبی منبر، و إنه لمنبر أبیک»، فلما سمع الإمام بالخبر أرسل إلی أبی‌بکر یقول له «إغفر ما کان من الغلام فإنه حدث و لم نأمره»، فقال أبوبکر «أنی أعلم، و ما اتهمت یا أباالحسن».
و ظلت الزهراء متمسکة برایها، و ما کانت، رضی اللَّه عنها، لتتزحزح عن

[ صفحه 138]

رأی اقتنعت به، ورأته صواباً، و کان رأیها الذی لا تحید عنه أن علیاً أحق بالخلافة فی غیره، و من هنا ذهب البعض إلی أن الإمام توقف عن البیة للصدیق مجاملة للزهراء، فلما انتقلت إلی جوار ربها، راضیة مرضیا عنها، بایع الإمام الصدیق، و ذهب آخرون أن تلک البیعه لم تکن الأولی، و إنما کانت تجدیداً لها، غیر أن ما قاله الإمام للصدیق تدل علی أنها الأولی، حیث استدعاه فی بیته و حوله بنوهاشم ثم قال له «یا أبابکر إنه لم یمنعنا أن نبایعک إنکاراً لفضلک، و لا نفاسة علیک لخیر ساقه اللَّه إلیک، ولکنا کنا نری أن لنا فی هذا الأمر حقاً أخذتموه»، و هکذا بایع الإمام الصدیق، و فاءت نفسه إلی الرضا، خاصة و قد سار أبوبکر فی خلافته تلک السیرة الراشدة، و قام فی المسلمین هذا المقام المحمود،: متأسیاً برسول اللَّه صلی اللَّه علیه و آله متبعاً هدیه، مقتفیاً أثره، ما استطاع إلی ذلک سبیلا.

کان میراث الزهراء فی الرسول صلی اللَّه علیه و آله یتضمن میراثها فیما ترکه رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله ثم فدک التی نحلها إیاها رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله ثم نصیبها فی سهم ذوی القربی، أما المیراث فلقد طلبت الزهراء میراثها من أبیها رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، فروی أبوبکر عن النبی صلی اللَّه علیه و آله أنه قال «نحن معاشر الأنبیاء لا نورث، ما ترکناه صدقة، و أنی و اللَّه لا أغیر شیئاً من صدقة رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله عن حالها التی کانت علیها»، و أخرج الترمذی عن أبی‌هریره قال: جاءت فاطمة إلی أبی‌بکر فقالت: من یرثک، قال: أهلی و ولدی، قالت: فما لی لا أرث أبی، فقال أبوبکر: سمعت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله یقول «لا نورث، ولکنی أعول من کان رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله یعوله، و أنفق علی من کان رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله ینفق علیه».
و روی البلاذری فی فتوح البلدأن بسنده عن أم هانی‌ء، أن فاطمة بنت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله أتت أبابکر، رضی اللَّه عنه، فقالت له: «من یرثک إذا مت، قال: ولدی وأهلی، قالت: فما بالک ورثت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله دوننا، فقالت: یا بنت رسول‌اللَّه، واللَّه ما ورثت أباک ذهباً و لا فضة و لا کذا و لا کذا، فقالت: سهمنا بخیبر،

[ صفحه 139]

و صدقتنا فدک، فقال: یا بنت الرسول اللَّه صلی اللَّه علیه و آله یقول: إنما هی طعمة أطعمنیها اللَّه عزوجل حیاتی، فإذا مت فهی بین المسلمین»، و أخرج البخاری عن عائشة، أن فاطمة سألت أبابکر الصدیق بعد وفاة رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله أن یقسم لها میراثها مما ترک رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله مما أفاء اللَّه علیه، فقال لها أبوبکر: أن رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله قال: لا نورث ما ترکناه صدقة، فغضبت فاطمة بنت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله فهجرت أبابکر فلم تزل مهاجرته حتی توفیت، و عاشت بعد رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله ستة أشهر، قالت: و کانت فاطمة تسأل أبابکر نصیبها مما ترک رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله من خیبر و فدک و صدقته بالمدینة فأبی أبوبکر علیها ذلک و قال: لست تارکاً شیئاً کان رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله یعمل به إلا عملت به،فإنی أخشی إن ترکت شیئاً من أمره أن أزیع، فأما صدقته بالمدینة فدفعها عمر إلی علی و العباس، و أما فدک و خیبر فأمسکها عمر، و قال: هما صدقة رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله کانت لحقوقه التی تعروه و نوائبه و أمرهما إلی من ولی الأمر، قال: فهما علی ذلک إلی الیوم».
و أما «فدک» فهی أرض یهودیة فی شمال الحجاز، فلما کانت السنة السابعة من الهجرة، و حدثت غزوة خیبر، قذف اللَّه فی قلوب أهل فدک الرعب، فصالحوا رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله علی النصف منها، و روی أنه صالحهم علیها کلها،و من هنا بدأ تاریخها الإسلامی، فکانت ملکاً لرسول اللَّه صلی اللَّه علیه و آله لأنها لم یوجف علیها بخیل و لا رکاب، ثم غرس فیها رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله بعض النخیل، ثم وهبها لابنته الزهراء و بیقیت عندها حتی توفی الرسول صلی اللَّه علیه و آله فکانت هی التی تتصرف فیها، و کانت تتصدق بکل خراجها، بعد أن تستبقی ما یسد حاجة الإمام، و رأی أبوبکر أن تکون فدک بید ولی الأمر، أی بیده هو، یوزع خراجها علی الناس، و احتج أبوبکر لرأیه بأنه سمع النبی صلی اللَّه علیه و آله یقول «إنا معشر الأنبیاء لا نورث، ما ترکناه صدقة»، و أفتی الإمام علی بأن الأنبیاء یورثون، و استشهد بقوله تعالی «وورث داود سلیمان، و قوله تعالی علی لسان زکریا «فهب لی من لدنک ولیاً یرثنی ویرث من آل یعقوب» و احتج علی بأن الحدیث الشریف الذی یرویه أبوبکر هو من أحادیث الآحاد التی ینفرد بروایتها واحد فحسب من الصحابة، و أحادیث الآحاد لا تقید

[ صفحه 140]

حکماً أطلقه القرآن، و لو أن رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله أراد أن یخصص أو یقید هذا الحکم القرآنی، لأخبر ورثته أنهم لن یرثوه».
ثم إن الزهراء قالت إن أباها صلی اللَّه علیه و آله وهبها أرض فدک، فهی إن لم تکن إرثاً فهی هبة روی السیوطی فی تفسیره الدر المنثور (5/ 273- 274) أخرج البزار و أبویعلی و ابن أبی‌حاتم و ابن مردویة عن أبی‌سعید الخدری رضی اللَّه عنه لما نزلت هذه الآیة (و آت ذا القربی حقه) (الإسراء آیة 26) دعا رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله فاطمة فأعطاها فدک.
و أخرج ابن مردویة عن ابن عباس رضی اللَّه عنه قال: لما نزلت (و آت ذا القربی حقه) أقطع رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله فاطمة فدکا»، و روی الهیثمی فی مجمعه عن أبی‌سعید قال: لما نزلت «و آت ذی القربی حقه»، دعا رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله فاطمة فأعطاها فدکا، قال: رواه الطبرانی، و ذکره الذهبی فی میزان الاعتدال، و صححه المتقی فی کنز العمال عن أبی‌سعید قال: لما نزلت (وات ذی القربی حقه) قال النبی صلی اللَّه علیه و آله یا فاطمة لک فدک، قال أخرجه الحاکم فی تاریخه و ابن النجار (و انظر: فضائل الخمسه 3/ 136).
و من هذا المنطلق الأخیر طلبت الزهراء فدک من الصدیق، علی أنها هبة لها من أبیها صلی اللَّه علیه و آله، فلقد جاء فی شرح ابن أبی‌الحدید علی نهج‌البلاغة أن الزهراء قالت لأبی‌بکر: إن فدک وهبها لی رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، قال فمن یشهد بذلک، فجاء علی ابن أبی‌طالب فشهد بذلک، و جاءت أم أیمن فشهدت أیضاً، فجاء عمر بن الخطاب و عبدالرحمن بن عوف فشهدا أن رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله کان یقسمها، فقال أبوبکر: صدقت یا ابنة رسول‌اللَّه و صدق علی، و صدقت أم أیمن، و صدق عمر و صدق عبدالرحمن، و ذلک أن مالک لأبیک، کان رسول‌اللَّه یأخذ من فدک قوتکم و یقسم الباقی و یحمل منه فی سبیل اللَّه، فما تصنعین بها، قالت: أصنع بها کما کان یصنع بها أبی، قال: فلک علی أن أصنع کما کان یصنع کما کان یصنع أبوک، قالت: اللَّه لتفعلن، قال: اللَّه لأفعلن، قالت: اللهم فاشهد»، علی أن روایة أخری تذهب إلی أن فاطمة طلبت نحلتها من رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، و قالت إنه نحلها فدک، فطلب منها البینة،

[ صفحه 141]

فشهد لها علیّ و أم أیمن [7] ، رضی اللَّه عنهم، فقال أبوبکر رضی اللَّه عنه قد علمت یا بنت رسول‌اللَّه، أنه لا یجوز إلا شهادة رجلین أو رجل وامرأتین، و أفتی الإمام علی بأن الشهادة تصح برجل و امرأة واحدة، مع حلف الیمین، بل بشاهد واحد و یمین، ولکن أبابکر ردّ هذا الرأی، و نزع فدک من تحت یدی فاطمة، و استشار فی ذلک عمر فأیده و أما اعتمادنا فی فتوی الإمام علی، فکان علی ما رواه الإمام أحمد من الفضائل و الترمذی فی الجامع الصحیح و ابن ماجة و البیهقی و الدار قطنی فی السنن عن جابر ابن عبداللَّه: أن النبی صلی اللَّه علیه و آله قضی بالشاهد مع الیمین فی الحجاز، و قضی به علی فی الکوفة».
و لم تذعن الزهراء لرأی الصدیق، و بقیت مصرة فی طلب المیراث و النحلة، أخرج مسلم فی صحیحه عن عائشة، أن فاطمة بنت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله أرسلت إلی أبی‌بکر الصدیق تسأله میراثها من رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله مما أفاء اللَّه علیه بالمدینة وفدک و ما بقی من خمسر خیبر [8] ، فقال أبوبکر: إن رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله قال: لا نورث ما ترکناه صدقة، إنما یأکل آل محمد صلی اللَّه علیه و آله من هذا المال، و إنی و اللَّه لا أغیر شیئاً من صدقة رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله عن حالها التی کانت علیها فی عهد رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و لأعملن فیها بما عمل بها رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله فأبی أبوبکر أن یدفع إلی فاطمة شیئاً، فوّجدت (غضبت) فاطمة علی أبی‌بکر فی ذلک، قال: فهجرته فلم تکلمه حتی توفیت، و عاشت بعد

[ صفحه 142]

رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله ستة أشهر، فلما توفیت دفنها زوجها علی بن أبی‌طالب لیلاً، و لم یؤذن بها أبابکر، وصلی علیها علیّ».
و روی الإمام زید به علی زین‌العابدین بن الحسین عن آبائه قالوا: لما بلغ فاطمة، رضی اللَّه عنها، إجماع أبی‌بکر علی منعها فدکا، و انصراف عاملها منها،أقبلت فی لمة من حفدتها و نساء قومها تطأ أذیالها، و دخلت علی أبی‌بکر رضی اللَّه عنه، و قد حفل حوله المهاجرون و الأنصار، فنیطت دونها ملاءة، فأنت أنة أجهش لها القوم بالبکاء ثم أمهلت حتی هدأت فورتهم، و سکنت روعتهم، ثم افتتحت الکلام، فحمدت اللَّه، و شهدت أن لا إله إلا اللَّه، و أن محمداً رسول‌اللَّه، و قالت کلاماً طویلاً، ذکرت فیه الصدیق و من حوله من المهاجرین و الأنصار بنفسها و بأبیها رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، و طبقا لروایة الإمام أبوالفضل أحمد بن طاهر فی کتاب «بلاغات النساء»، ثم قالت، علیهاالسلام، «أیها الناس، إعلموا أنی فاطمة، و أبی‌محمد صلی اللَّه علیه و آله، أقول عوداً وبدءاً، و لا یقول ما یقول غلطاً، و لا یفعل ما أفعل شططاً (لقد جاءکم رسول من أنفسکم عزیز علیه ما عنتم حریص علیکم بالمؤمنین رؤوف رحیم)، فإن تعزوه و تعرفوه تجدوه أبی دون نسائکم، و أخا ابن عمی دون رجالکم،و لنعم المعزی إلیه، فبلغ الرسالة، صادعاً بالنذارة، مائلاً عن مدرجة المشرکین، ضارباً بتجهم، آخذاً بکظمهم، داعیاً إلی سبیل ربه بالحکمة و الموعظة الحسنة، یکسر الأصنام، و ینکث الهام، حتی انهزم الجمع و ولوا الدبر، حتی تفری اللیل عن صبحه، و أسفر الحق عن محضه، و نطق زعیم الدین، و خرست شقائق الشیطان، وطاح و شیظ النفاق، و انحلت عقدة الکفر والشقاق، و فهم بکلمه الإخلاص، فی نفر من البیض الخماص، و کنتم علی شفا حفرة من النار، مذقة الشارب، و نهزة الطامع، وقبسة العجلان، و موطی‌ء الأقدام، تشربون الطرق، و تقتاتون القد، أذلة خاسئین، تخافون أن یتخطفکم الناس من حولکم، فأنقذکم اللَّه تبارک و تعالی بأبی محمد صلی اللَّه علیه و آله. بعد اللتیا و التی، و بعد أن مُنی بهم الرجال و ذؤبان العرب، و مردة أهل الکتاب «کلما أوقدوا ناراً للحرب أطفأها اللَّه».
ثم قالت «هذا کتاب اللَّه بین أظهرکم، أموره ظاهرة، و أحکامه زاهرة،

[ صفحه 143]

و أعلامة باهرة، و زواجره لائحة، و أوامره واضحة، قد خلفتموه وراءکم ظهریاً، أرغبة عنه تدبرون، أم بغیره تحکمون (بئس للظالمین بدلاً، و من یبتغ غیر الإسلام دینا فلن یقبل منه و هو فی الآخرة من الخاسرین)، و أنتم الآن تزعمون أن لا أرث لی (أفحکم الجاهلیة یبغون، و من أحسن من اللَّه حکماً لقوم یوقنون)، أفلا تعلمون، بلی قد تجلی لکم کالشمس الضاحیة إنی ابنته، أیها المسلمین، أأغلب علی إرثی یا ابن أبی‌قحافة، أفی کتاب اللَّه أن ترث أباک، و لا أرث أبی، لقد جئت شیئاً فریاً، أفعلی عمد ترکتم کتاب اللَّه و نبذتموه وراء ظهورکم، إذ یقول (و ورث سلیمان داود)، و قال فیما اختص من خبر یحیی بن زکریا، علیهماالسلام، (رب هب لی من لدنک ولیاً یرثنی ویرث من آل یعقوب) و قال (و أولوا الأرحام بعضهم أولی ببعض فی کتاب اللَّه) و قال (یوصیکم اللَّه فی أولادکم للذکر مثل حظ الانثیین) و قال (إن ترک خیراً الوصیة للوالدین و الأقربین بالمعروف حقاً علی المتقین)، و زعمتم الا حظوة لی، ولا ارث من أبی، و لا رحم بیننا، أفخصکم اللَّه بآیة أخرج أبی صلی اللَّه علیه و آله أم تقولون أهل ملتین لا یتوارثان، أولست أنا و أبی من أهل ملة واحدة، أم أنتم أعلم بخصوص القرآن و عمومه، من أبی و أمی و عمی، فدونکما مخطومة مرحولة تلقاک یوم حشرک، فنعم الحکم اللَّه، و الزعیم محمد، و الموعد القیامة، و عند الساعة یخسر المبطلون، و لا ینفعکم إذ تندمون (لکل نبأ مستقر و سوف تعلمون من یأتیه عذاب یخزیه و یحل علیه عذاب مقیم)، (فإن تکفروا أنتم و من فی الأرض جمیعاً، فإن اللَّه لغنی حمید)، ألا و قد قلت ما قلت علی معرفة منی بالخذلة التی خامرتکم، و الغدرة التی استشعرتها قلوبکم، ولکنها فیضة النفس، وبثة الصدر، و نفثة الغیظ، و تقدمة الحجة، فدونکموها فاستبقوها دبرة الظهر، نقبة الخف، باقیة العار، موسومة بغضب اللَّه و شنار الأبد، موصولة بنار اللَّه الموقدة التی تطلع علی الأفئده فبعین اللَّه ما تفعلون (وسیعلم الذین ظلموا أی منقلب ینقلبون)، و أنا ابنة نذیر لکم بین یدی عذاب شدید، (فاعملوا أنا عاملون، و انتظروا إنا منتظرون).
و عندما انتهت الزهراء، علیهاالسلام، من کلامها، قام الصدیق، رضی

[ صفحه 144]

اللَّه عنه، فحمد اللَّه و أثنی علیه، و صلی علی رسوله، ثم قال «یا خیرة النساء،و ابنة خیر الآباء، واللَّه ما عدوت رأی رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و ما عملت إلا بأمره، و إن الرائد لا یکذب أهله، و قد قلت فأبلغت، و أغلظت فأهجرت، فغفر اللَّه لنا ولک، أما بعد، فقد دفعت آلة رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و دابته و حذاءه الی علی، رضی اللَّه عنه، و أما ما سوی ذلک فإنی سمعت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله یقول: «إنا معاشر الأنبیاء لا نورث ذهباً و لا فضة و لا أرضاً و لا عقاراً و لا داراً، ولکنا نورث الإیمان و الحکمة و العلم و السنة»، فقد عملت بما أمرنی، و نصحت له، و ما توفیقی إلا باللَّه علیه توکلت و إلیه أنیب».
و لم تأت المناقشات بین الصدیق و الزهراء بنتیجة، و کفت السیدة فاطمة عن طلبها عزوفة، و لم تشتد السیدة الزهراء فی طلبها إلا لاعتقادها بأنها علی حق و ما کانت لتضمر للصدیق إلا الخیر، و إن اختلفت معه فی وجهة نظرها، و قد هدأت ثائرتها، و قد ثبت فی نفس ذریتها ألا یکون فی نفس واحد منهم بالنسبة لأبی‌بکر شی‌ء، و أخذت الزهراء علی نفسها ألا تکلم الصدیق فی ذلک المال أو تطلب ما طلبته، و ترکت لقاءه فی مدتها القصیرة التی اشتغلت فیها بحزنها ثم بمرضها، و الحق أن کلاً من الزهراء و الصدیق إنما کان مجتهداً فیما یراه صواباً، و ما أصدق الأستاذ العقاد حیث یقول: «إن الزهراء أجل من أن تطلب ما لیس لها بحق، و إن لصدیق أجل من أن یسلبها حقها الذی تقوم البینة علیه»، بل إن الشیخ أبوزهرة إنما یری أن الخلاف علی ترکة النبی فی فدک کان علی إدارتها، و لم یکن کما صوّره بعض المؤرخین علی ملکیتها، ثم صرفها فی مصارفها،فکانت الزهراء تری إدارتها بید علیّ، و رفض الصدیق ذلک، ثم وافق عمر فی خلافته علی أن تکون الإدارة بین علی و العباس، و ما میراث النبی الحقیقی فهو شریعته، و إن کانت النصوص فلا تعضد وجهة الشیخ الفاضل.
و یری الحافظ ابن کثیر أن أبابکر ترضی فاطمة فی مرضها فرضیت، و إذا لم یکن مثل أبی‌بکر یتودّد آل البیت الطاهر و بالأخص فاطمة، فلا یرجی من غیره ذلک، فإن فضل الزهراء لا ینکر، و أخرج ابن سعد فی الطبقات عن عامر قال: جاء أبوبکر إلی فاطمة حین مرضت فاستأذن، فقال علیّ: هذا أبوبکر علی الباب،

[ صفحه 145]

فإن شئت أن تأذنی له، قالت: و ذلک احب الیک، قال: نعم، فدخل إلیها و اعتذر إلیها، و کلمها فرضیت عنه» و فی روایة للبیهقی باسناد صحیح إلی الشعبی مرسلاً، أن أبابکر عاد فاطمة فقال لها علی: هذا أبوبکر یستأذن علیک، قالت أتحب أن آذن له، قال نعم، فأاذنت له، فدخل علیها فرضاها حتی رضیت علیه.
علی أن روایة أخری تذهب إلی أن عمر قال لأبی بکر، رضی اللَّه عنهما، إنطلق بنا إلی فاطمة فإنا قد أغضبناها، فانطلقا جمیعاً، فاستأذنا علی فاطمة فلم تأذن لهما، فأتیا علیاً فکلماه فأدخلهما علیها، فلما قابلاها حولت وجهها إلی الحائط، فسلما علیها، فردت علیهماالسلام بصوت خافت، فقال أبوبکر: یا حبیبة رسول‌اللَّه، واللَّه إن قرابة رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله أحب إلی من قرابتی، و إنک لأحب إلیّ من عائشة ابنتی، و لوددت یوم مات أبوک أنی مت، و لا أبقی بعده، فترانی أعرفک و أعرف فضلک و شرفک، و أمنعک حقک ومیراثک من رسول‌اللَّه، إلا أنی سمعت أباک رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله یقول: «نحن الأنبیاء لا نورث ذهباً و لا فضة و لا داراً و لا عقاراً، و إنما نورث الکتاب و الحکمة و العلم و النبوة، و ما ترکناه فهو صدقة»، فقالت فاطمة لأبی بکر و عمر: أرأیتکما إن حدثتکما حدیثاً عن رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله تعرفانه و تعملان به، قالا نعم، فقالت: نشدتکما اللَّه ألم تسمعا رسول‌اللَّه یقول: رضا فاطمة من رضای، و سخط فاطمة من سخطی، فمن أحب فاطمة ابنتی فقد أحبنی، و من أرضی فاطمة ابنتی فقد أرضانی، و من أسخط فاطمة فقد أسخطنی»، قالا نعم سمعنا من رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، قالت: «فإنی أشهد اللَّه و ملائکه أنکما أسخطتمانی و ما أرضیتمانی، و لئن لقیت النبی لأشکونکما إلیه»، فقال أبوبکر: أنا عائذ باللَّه تعالی من سخطه وسخطک یا فاطمة، فقالت لأبی بکر: واللَّه لا أکلمک أبداً، قال: واللَّه لا أهجرک أبداً، واللَّه ما أجد أعز علیّ منک فقراً، و لا أحب إلی منک غنی، ولکنی سمعت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله یقول: إنا معاشر الأنبیاء لا نورث ما ترکناه صدقة».
و هناک فی صحیح البخاری ما یشیر إلی أن الزهراء، علیهاالسلام، قد ظلت علی هجرها للصدیق، رضی اللَّه عنه، و لم تکلمه حتی انتقلت إلی الرفیق

[ صفحه 146]

الأعلی، راضیة مرضیاً عنها، فلقد روی البخاری فی (باب غزوة خیبر) بسنده عن ابن شهاب عن عروة عن عائشة، أن فاطمة علیه‌السلام، بنت النبی صلی اللَّه علیه و آله ارسلت إلی أبی‌بکر تسأله میراثها من رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله مما أفاء اللَّه علیه بالمدینة و فدک و ما بقی من خمس خیبر، فقال أبوبکر: إن رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله قال: لا نورث ماترکناه صدقة، إنما یأکل آل محمد صلی اللَّه علیه و آله من هذا المال، و إنی واللَّه لا أغیر شیئاً من صدقة رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله عن حالها التی کان علیها فی عهد رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و لأعملن فیها بما عمل به رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، فأبی أبوبکر أن یدفع إلی فاطمة، فوجدت فاطمة علی أبی‌بکر فی ذلک فهجرته فلم تکلمه حتی توفیت، و عائشت بعد النبی صلی اللَّه علیه و آله ستة أشهر، فلما توفت دفنها زوجها علی لیلاً، و لم یؤذن بها أبابکر، و صلی علیها».
و روی البخاری فی صحیحه (فی باب الفرائض) بسنده عن الزهری عن عروة عن عائشة، أن فاطمة و العباس، علیهماالسلام، أتیا أبابکر یلتمسان میراثهما من رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، و هما حینئذ یطلبان أرضهما من فدک، و سهمهما من خیبر، فقال لهما أبوبکر سمعت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله یقول: لا نورث ما ترکنا صدقه إنما یأکل آل محمد من هذا المال، قال أبوبکر، واللَّه لا أدع أمراً رأیت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله یصنعه فیه إلا صنعته، قال: فهجرته فاطمة، فلم تکلمه حتی ماتت»، و روی البخاری أیضاً فی صحیحه (فی الخمس)أن فاطمة بنت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله غضبت علی أبی‌بکر، فهجرته، قال: فلم تزل مهاجرته حتی توفیت».
ثم خرج أبوبکر باکیاً و معه عمر مطرقاً، فذهبا إلی المسجد فاجتمعا بالناس فقال أبوبکر: «أیها الناس أقیلونی، یبیت کل رجل منکم معانقاً حلیلته، مسروراً بأهله، و ترکتمونی و ما أنا فیه، لا حاجة لی فی بیعتکم»، فقال له الناس، إن هذا الأمر لا یستقیم، و أنت أعلمنا بذلک، إنه أن کان هذا لم یقم للَّه دین، قال: و اللَّه و لا ذلک و ما أخافه من رخاوة هذه العروة ما بت لیلة ولی فی عنق مسلم بیعة، بعدما سمعت و رأیت من فاطمة».
تلک قصة فدک و غیرها من میراث الرسول‌صلی اللَّه علیه و آله بین الزهراء و الصدیق، ولکن الأقدار کتبت لفدک مصیراً آخر علی ید بنی‌أمیه، لا یرعی للدین حقه، و لا

[ صفحه 147]

یعید لآل البیت میراث جدهم رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله ذلک أن قد أصبحت من مصادر المالیة العامة فی عهد الصدیق، ثم دفعها عمر، فیما یری البعض إلی ورثة الرسول صلی اللَّه علیه و آله و کما جاء فی طبقات ابن سعد، فلقد أدی اجتهاد عمر بن الخطاب رضی اللَّه عنه لما و لی الخلافه، و فتحت الفتوح و اتسعت علی المسلمین، أن یردها إلی ورثته رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله. و بقیت علی آل الرسول صلی اللَّه علیه و آله إلی أن تولی الخلافة عثمان بن عفان،رضی اللَّه عنه، فأقطعها مروان بن الحکم، فیما قیل، و قد ذهب الحافظ ابن حجر إلی أن عثمان قد تأول أن الذی یختص بالنبی صلی اللَّه علیه و آله هو الخلیفة، فاستغنی عثمان عنها بأمواله، فوصل بها بعض قرابته (مروان)، و رغم عدم اطمئناننا إلی هذه الروایة من أساس، فإن هناک من یذهب إلی أن الإمام علی قد انتزعها من مروان، علی تقدیر کونها عنده فی خلافة عثمان، علی أن أرجح الروایات و أکثرها قبولاً إنما تنسب ذلک العمل إلی معاویة بن أبی‌سفیان، ذلک أنه لما ولی نفسه الخلافة أکثر من الاستخفاف بالحق المظلوم، ذلک أن الصدیق، کما رأینا، بصفته ولی الأمر، جعل أمرها، جعل أمرها له، یلی فیها ما کان یلیه رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، فلما کانت أیام معاویة، و کان قد جعل أموال المسلمین، و کأنها ملکه الخاص، فکان یقول «إن جمیع ما تحت یدی لی، فما أعلیته قربی إلی اللَّه، و ما أمسکت فلا جناح علیّ فیه» و من هذا المنطلق أقطع معاویة ابن عمه مروأن بن الحکم، و الذی سوف یرث هو و أبناؤءه دولة معاویة، أقطعه ثلث فدک، و عمر بن عثمان ثلثها، و یزید ابنه ثلثها الآخر، فلم یزالوا یتداولونها حتی خلصت کلها لمن أن بن الحکم، أیام ملکه.
علی أن هناک روایة أخری تذهب إلی أنه فی سنه أربعین ولی معاویة مروان بن الحکم المدینة، فکتب إلی معاویة یطلب إلیه فدک فأعطاه إیاها، فکانت بید مرأن یبیع ثمرها بعشرة الآف دینار کل سنة، ثم نزع مروأن عن المدینة و غضب علیه معاویة فقبضها منه فکانت بید وکلیه بالمدینة، وطلبها الولید بن عتبه بن أبی‌سفیان ثم سعید بن العاص، فأبی معاویة أن یعطیها لأحدهما، فلما ولی معاویة مروان المدینة المرة الأخیرة ردها علیه بغیر طلب من مروأن، ورد علیه غلتها فیما مضی، فأعطی مروأن ولده عبدالملک نصفها و أعطی ولده الآخر عبد العزیز

[ صفحه 148]

نصفها الآخر، و فی روایة الیعقوبی أن معاویة وهب فدکا لمروأن لیغیظ بذلک آل رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله.
و یروی ابن عبد ربه فی العقد الفرید، و البلاذری فی فتوح البلدأن أنه: لما ولی عمر بن العزیز قال: إن فدک کانت مما أفاء اللَّه علی رسوله صلی اللَّه علیه و آله یصنع فیها حیث أمره اللَّه، ثم أبوبکر و عمر و عثمان، کانوا یضعونها المواضیع التی وضعها رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله ثم ولی معاویة فأقطعها مروان، ووهبها مروأن لعبد الملک و عبد العزیز، فقسمناها بیننا أثلاثاً، أنا و الولید و سلیمان فلما ولی الولید سألته نصیبه فوهبه لی، و ما کان لی مال أحب إلیّ منها، و أنا أشهدکم أننی قد رددتها إلی ما کانت علیه علی عهد رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله»، و زاد السمهودی فی وفاء الوفاء بأخبار دار المصطفی، قوله «أوردها إلی ولد فاطمة»، و إلی هذا ذهب «الفیروز أبادی» فی المغانم المطابة، و غیره، و من ثم فهناک روایة تذهب إلی أنه کتب إلی والیه علی المدینة أبی‌بکر بن عمر بن حزن یأمره بردها إلی ولد فاطمة علیهاالسلام، فکتب إلیه أن فاطمة علیهاالسلام قد ولدت من آل عمثان و آل فلان و فلان، فعلی من أردّ منهم، فکتب إلیه، أما بعد، فإنی لو کتبت إلیک آمرک أن تذبح بقرة لسألتنی ما لونها، فإذا ورد علیک کتابی هذا، فاقسمها فی ولد فاطمة من علی، علیه‌السلام، فنقمت بنوأمیه ذلک علی عمر بن عبدالعزیز، و عاتبوه فیه، و قالوا له: هجنت فعل الشیخین».
و لما ولیّ یزید بن عبدالملک انتزعها من أولاد فاطمة، علیهاالسلام، فصارت فی بنی‌مروان حتی انقرضت دولتهم، فلما قام أبوالعباس السفاح بالأمر، و تقلد الخلافة، ردها علی عبداللَّه بن الحسن بن الحسن بن علی بن أبی‌طالب، فلما ولی المنصور و خرج علیه بنوالحسن قبضها عنهم، ثم أعادها ولده المهدی إلیهم، ثم قبضها موسی بن المهدی، ثم أعادها المأمون إلی بنی‌فاطمة و علی من عام 220 ه،و کتب بذلک إلی قثم بن جعفر عامله علی المدینة أما بعد فإن امیرالمؤمنین، بمکانه من دین اللَّه و خلافه رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، و القرابة به، أولی من استن بسنته، و سلم لمن منحه منحة، و تصدق علیه بصدقة منحته و صدقته،و باللَّه توفیق

[ صفحه 149]

أمیرالمؤمنین و عصمته، وإلیه فی العمل بما یقربه إلیه رغبته، و قد کان رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله أعطی فدکاً فاطمة بنت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و تصدق بها علیها، و کان ذلک أمراً ظاهراً معروفاً، لا اختلاف فیه بین آل رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، و لم تدع منه ما هو أولی به من صدق علیه، فرأی أمیرالمؤمنین أن یردها إلی ورثتها، و یسلمها إلیهم تقرباً إلی اللَّه تعالی بإقامه حقه وعدله، و إلی رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله بتنفیذ أمره و صدقته، فأمر بإثبات ذلک فی دواوینه، و الکتاب إلی عماله، فلئن کان ینادی فی کل موسم بعد أن قبض نبیّه صلی اللَّه علیه و آله أن یذکر کل من کانت له صدقة أو هبة أو وعدة ذلک فیقبل قوله و تنفذ عدته، إن فاطمة، رضی اللَّه عنها، لأولی بأن یصدق قولها فیما جعل رسول اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و سلم لها، و قد کتب أمیرالمؤمنین إلی المبارک الطبری مولی أمیرالمؤمنین یأمره برد فدک إلی ورثة فاطمة بنت رسول اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و سلم بحدودها و جمیع حقوقها المنسوبة إلیها و ما فیها من الرقیق و الغلات و غیر ذلک، و تسلیمها إلی محمد بن یحیی بن الحسین بن زید بن علی بن الحسین بن علی بن أبی‌طالب و محمد بن عبدالله بن الحسن بن علی بن الحسین بن علی بن أبی‌طالب لتولیة أمیرالمؤمنین إیاهما القیام بها لأهلها، فاعلم ذلک من رأی أمیرالمؤمنین، و ما ألهمه اللَّه من طاعته، و وفقه له من التقرب إلیه و إلی رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و سلم، و أعلمه من قبلک، و عامل محمد بن یحیی و محمد بن عبداللَّه بما کنت تعامل به المبارک الطبری، و أعنهما علی ما فیه عمارتها و مصلحتها و فور غلاتها إن شاء اللَّه، و السلام» الطبری، و أعنهما علی ما فیه عمارتها و مصلحتها و فور غلاتها إن شاءاللَّه، و السلام» و کتب یوم الأربعاء للیلتین خلتا من ذی القعدة سنة عشر و مائتین (أنظر البلاذری، فتوح البلدان 46- 47، بیروت 1983).
و لما ویع المتوکل انتزعها من الفاطمیین و اقطعها عبداللَّه بن عمر البازیار، و کان فیها إحدی عشرة نخلة غرسها رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله بیده الکریمة، فوجه عبداللَّه البازیار رجلاً یقال له بشران بن أبی‌أمیة الثقفی إلی المدینة، فصرم تلک النخیل ثم عاد قلعج، و ینتهی عهد أبناء الزهراء بفدک بخلافة المتوکل و منحه إیاها عبداللَّه بن عمر البازیار، و هکذا کانت فدک مع ملوک بنی‌أمیة طوال أیام دولتهم، ما عدا أیام عمر بن عبدالعزیز، ثم کانت علی أیام العباسیین طبقاً لأهواء الملوک و الحکام، یعطونها لأهل البیت، إن أرادوا، و یقبضونها عنهم متی

[ صفحه 151]

اختص اللَّه الزهراء من بین أخواتها بنات النبی بالدرجة الرفیعة التی رفعها إلیها، فجعلها فی مقام مریم ابنة عمران، حیث وصفهما رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله بأنهما خیر نساء العالمین، و اختص اللَّه الزهراء کذلک، بأن کانت وحدها،من دون أبناء النبی و بناته، و هی التی کان منها سبطا رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، الحسن و الحسین، و منهما کان نسل رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله،و من لم فقد کان للزهراء- بضعة رسول‌اللَّه، و سیدة آل‌البیت، و أم الأئمة، و سیدة نساء المؤمنین- کثیراً من الفضائل التی أنعم اللَّه بها علیها، إکراماً لأبیها النبی لرسول، سیدنا و مولانا وجدنا محجمد رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، و من هذه الفضائل ما جاء فی القرآن الکریم، و منها ما جاء فی الخحدیث الشریف:

لیست هناک آیات خاصة فی القرآن الکریم بالسیدة فاطمة الزهراء، فرضی اللَّه عنها، و إنما ترک هی فیما نزل من کتاب اللَّه خاصاً بآل البیت الطاهرین المطهرین، و من ذلک آیة المباهلة (آل عمران 61) روی مسلم، لما نزلت آیة (قل تعالوا ندع أبناءنا و أبناءکم و نساءنا و نساءکم و أنفسنا و أنفسکم ثم نبتهل فنجعل لعنه اللَّه علی الکاذبین) دعا رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله علیاً و فاطمة و الحسن و الحسین، رضی اللعة عنهم، و قال: «اللَّه هؤلاء أهلی»، و آیة المباهلة هذه بإجماع المسلمین

[ صفحه 152]

علی اختلاف مذاهبهم، إنما نزلت فی رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و ابنته الزهراء و ابن عمه الإمام علی، و سبطین الحسن و الحسین.
ومنها آیة التطیهر (الإحزاب 33)، و أخرج ابن جریر و ابن أبی‌حاتم و الطبرانی عن أبی‌سعید الخدری قال، قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله نزلت هذه الآیة فی خمسة: فیَّ و فی علی و حسن و حسین و فاطمة، (إنما یرید اللَّه لیذهب عنکم الرجس أهل البیت و یطهرکم تطهیرا)، و منها آیة مودة القربی (الشوری 23) روی البیضاوی فی تفسیره لقوله تعالی: (قل لا أسألکم علیه أجراً إلا المودة فی القربی)، قیل یا رسول‌اللَّه من قرابتک هؤلاء الذین وجبت علینا مودتهم، قال صلی اللَّه علیه و آله: «علی و فاطمة و ابناهما»، و روی الإمام أحمد و الهیمثی و الطبرانی و السیوطی و ابن المنذر و ابن أبی‌حاتم و ابن مردویه عن سعید بن جبیر عن ابن عباس قال: لما نزلت: (قل لا أسألکم علیه أجر إلا المودة فی القربی)، قالوا یا رسول‌اللَّه من قرابتک هؤلاء الذین وجبت علینا مودتهم، قال: «علی و فاطمة و ابناها، علیهم‌السلام» (اللفظ لأحمد).
و منها آیات سورة الإنسان (7- 12) قال تعالی: (و یطعمون الطعام علی حبه مسکیناً ویتیماً و أسیراً...) إلی قوله تعالی: (جنة و حریراً)، أخرج ابن مردویه عن ابن عباس أن الآیات نزلت فی علی بن أبی‌طالب و فاطمة بنت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و روی الواحدی فی تفسیره البسیط و الزمخشری فی تفسیره الکشاف، و البیضاوی فی تفسیره، و الفخر الرازی فی التفسیر الکبیر: أن ابن عباس روی «أن الحسن و الحسین، علیهماالسلام، مرضا فعادهما رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله فی أناس معه، فقالوا یا أباالحسن لو نذرت علی ولدک، فنذر علی و فاطمة و فضة جاریة لهما، أن شفاهما اللَّه تعالی أن یصوموا ثلاثة أیام فشفیا و ما معهم شی‌ء فاستقرض علیّ من شمعون الخیبری الیهودی ثلاثه أصوع من شعیر، فطحنت فاطمة صاعاً و اختبزت خمسة أقراص علی عددهم و وضعوها بین أیدیهم لیفطروا فوقف علیهم سائل فقال: السلام علکیم أهل‌بیت محمد، مسکین من مساکلین المسلمین أطعمونی أطعمکم اللَّه من موائد الجنة فآثروه، و باتوا و لم یذوقوا إلا الماء، و أصبحوا

[ صفحه 153]

صائمین، فلما أمسوا ووضعوا الطعام بین أیدیهم وقف علیهم یتیم فآثروه، و جاءهم أسیر فی الثالثة، ففعلوا مثل ذلک، فلما أصبحوا أخذ علی، علیه‌السلام، بید الحسن و الحسین، و دخلوا علی رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله فلما أبصرهم و هم یرتعشون کالفراخ من شدة الجوع قال: ما أشد ما یسوءنی ما أری بکم، و قام فانطلق معهم، فرأی فاطمة فی محرابها قد التصق بطنها بظهرها و غارت عیناها فساءه ذلک، فنزل جبریل علیه‌السلام، و قال: خذها یا محمد هناک، اللَّه فی أهل بیتک فاقرأها السورة».
و روی المحب الطبری عن ابن عباس فی قوله تعالی: (و یطعمون الطعام علی حبه مسکیناً ویتیماً و أسیراً) قال: أجر علی نفسه یسفی نخلاً بشی‌ء من شعیر لیلة، فلما أصبح قبض الشعیر فطحن منه، فجعلوا منه شیئاً لیأکلوه یقال له «الخریرة» (دقیق بلادهن) فلما تم إنضاجه أتی مسکینا فسأل فاطعموه إیاه، ثم صنعوا الثلث الثانی، فلما تم إنضاجه أتی مسکین فسأل فأطعموه إیاه ثم وضعوا الثلث الثالث، فلما تم إنضاجه أتی أسیر من المشرکین فأطعموه إیاه و طوّوا یومهم فنزلت الآیة.

یروی أهل السیر الحدیث عن عائشة قالت: إنا کنا أزواج النبی صلی اللَّه علیه و آله عنده جمیعاً لم تغادر منا واحدة، فاقبلت فاطمة، علیهاالسلام، تمشی، لا واللَّه ما تخطی‌ء مشیتها من مشیة رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله فلما رآها رحب،قال مرحباً بابنتی، ثم اجلسها عن یمیه أو عن شماله، ثم سارها فبکت بکاءاً شدیداً، فلما رأی حزنها سارها الثانیة فإذا هی تضحک، فقلت لها أنا من بین نسائه: خصک رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله بالسر من بیننا، ثم أنت تبکین، فلما قام رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله سألتها: عم سارک، قالت: ما کنت لأفشی علی رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله سره، فلما توفی قلت لها: عزمت علیک بما لی

[ صفحه 154]

علیک من الحق لما أخبرتنی، قالت: أما الآن فنعم، فأخبرتنی، قالت أما من سارانی فی الأمر الأول فإنه أخبرنی أن جبریل کان یعارضه بالقرآن کل سنة مرة، و إنه قد ارعضنی به العام مرتین، و لا أری الأجل إلا قد اقترب، فاقتی اللَّه و اصبری، فإنی نعم السلف أنا لک، قالت فبکیت بکائی الذی رأیت، فلما رأی جزعی سارنی الثانیة قال: یا فاطمة، ألا ترضین أن تکونی سیدة نساء المؤمنین، أو سیدة نساء هذه الأمة». و فی روایة صحیح البخاری عن عائشة قالت:أقبلت فاطمة تمشی کأن مشیتها مشی النبی صلی اللَّه علیه و آله، فقال النبی صلی اللَّه علیه و آله: مرحباً بابنتی ثم أجلسها عن یمینه أو عن شماله ثم أسر إلیها حدیثاً فبکت فقلت لها لم تبکین، ثم أسر إلیها حدیثاً فضحکت فقلت ما رأیت فرحاً أقرب من حزن، فسألتها فقالت: «أسر إلی أن جبریل کان یعارضنی القرآن کل سنه مرة، وإنه عارضنی العام مرتین، و لا أراه إلا حضر أجلی، و إنک أول أهلی لحاقاً بی فبکیت، فقال: أما ترضین أن تکونی سیدة نساء أهل الجنة أو نساء المؤمنین، فضحکت لذلک».
و فی روایة صحیح مسلم عن عائشة قالت: اجتمع نساء النبی صلی اللَّه علیه و آله فلم یغادر منهن امرأة، فجاءت فاطمة تمشی کأن مشیتها مشیة رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله فقال مرحباً بابنتی فأجلسها عن یمینه أو عن شماله، ثم إنه أسر إلیها حدیثا فبکت فاطمة ثم إنه سارها فضحکت أیضاً فقلت لها ما یبکیک فقالت ما کنت لأفشی سر رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله فقلت ما رأیت کالیوم فرحاً أقرب من حزن، فقلت لها حین بکت أخصک رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله بحدیثه دوننا ثم تبکین وسالتها عما قال فقالت: ما کنت لأفشی سر رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله حتی إذا قبض سألتها فقالت إنه کان حدثنی أن جبریل کان یعارضه بالقرآن کل عام مرة و أنه عارضه به فی العام مرتین و لا أرانی إلا قد حضر أجلی، و إنک أول أهلی لحوقاً بی، و نعم السلف أنا لک قبکیت لذلک، ثم إنه سارتی فقال: «ألا ترضین أن تکونی سیدة نساء المؤمنین أو سیدة نساء هذه الأمه، فضحکت لذلک».
و فی الحلیة عن عائشة... قال صلی اللَّه علیه و آله «یا فاطمة: أما ترضین أن تکونی سیدة

[ صفحه 155]

نساء العالمین، أو سیدة نساء هذه الأمة»، و عن أبی‌هریرة رضی اللَّه عنه قال، قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله «إن ملکاً من السماء لم یکن زارنی، فاستأذن ربی فی زیارتی، فبشرنی و أخبرنی أن فاطمة سیدة نساء أمتی». و روی الخطیب و ابن عساکر عن ابن مسعود قال قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله: «خیر رجالکم علی، و خیر شبابکم الحسن و الحسین، و خیر نسائکم فاطمة».
و فی کنز العمال: أن أول شخص یدخل الجنة فاطمة بنت محمد صلی اللَّه علیه و آله، و مثلها فی هذه الأمة مثل مریم فی بنی‌اسرائیل (و روی مثله الذهبی فی میزان الاعتدال).

أخرج الإمام الترمذی عن أم سلمة أن رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله دعا فاطمة یوم الفتح فناجها فبکت، ثم حدثها فضحکت، قالت، فلما توفی رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله سالتها عن بکائها و ضحکها، قالت أخبرنی رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله إنه یموت فبکیت، ثم أخبرنی أنی سیدة نساء أهل الجنة، إلا مریم بنت عمران، فضحکت.
و روی السیوطی فی الجامع الکبیر عن ابن عساکر عن حذیفة بن النعمان رضی اللَّه عنه أن رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله قال: «أتانی ملک فسلم علی، نزل من السماء، لم ینزل قبلها، فبشرنی أن الحسن و الحسین سیدا شباب أهل الجنة، و أن فاطمة سیدة نساء أهل الجنة»، و فی روایة أخری عن الترمذی عن حذیفة «هذا ملک لم ینزل الأرض قط قبل هذه اللیلة استأذن ربی أن یسلم علی و یبشرنی أن فاطمة سیدة نساء أهل أحمد فی مسنده و ابن حبان فی صحیحه عن حذیفة قال صلی اللَّه علیه و آله: «أما رأیت العارض الذی عرض لی قبیل، هو ملک من الملائکة لم یهبط إلی الأرض قط قبل هذا اللیلة، إستأذن ربه عزوجل أن یسلم علی و یبشرنی أن الحسن و الحسین سیدا شباب أهل الجنة، و أن فاطمة سیدة نساء أهل الجنة»، و روی البخاری فی صحیحه «باب مناقب فاطمة علیهاالسلام، قال النبی صلی اللَّه علیه و آله: «فاطمة سیدة نساء أهل الجنة».

[ صفحه 156]

و أخرج الإمام أحمد و أبویعلی و الطبرانی و ابن عبد البر عن ابن عباس قال: خط رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله فی الأرض أربعة خطوط، قال ما تدرون ما هذا،فقالوا: «اللَّه و رسوله أعلم، فقال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله أفضل نساء أهل الجنه خدیجة بنت خویلد، و فاطمة بنت محمد، و آسیة بنت مزاحم امرأة فرعون، و مریم ابنه عمرأن» و فی روایة الحاکم فی المستدرک: خط رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله فی الأرض اربعه خطوط، ثم قال: «اتدرون ما هذا، قالوا: اللَّه و رسوله اعلم، فقال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله: افضل نساء الجنه اربعه، خدیجة بنت خویلد، و فاطمة بنت محمد، و مریم ابنه عمرأن، و آسیه بنت مزاحم»، و روی الحاکم عن انس أن النبی صلی اللَّه علیه و آله قال: «حسبک من نساء العالمین أربع: مریم بنت عمران و آسیه امرأة فرعون و خدیجة بنت خویلد، و فاطمة بنت محمد» و أخرج الإمام أحمد فی الفضائل، و الحاکم فی المستدرک أن عائشه قالت لفاطمة بنت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله إلا أبشرک أنی سمعت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله یقول: «سیدات نساء أهل الجنة اربع، مریم بنت عمران، و فاطمة بنت رسول‌اللَّه، و خدیجة بنت خویلد و آسیه امرأة فرعون»، و روی الإمام أحمد عن أنس أن النبی صلی اللَّه علیه و آله قال: «حسبک من نساء العالمین، مریم ابنة عمران، و خدیجة بنت خویلد و فاطمة بنت محمد، و آسیة امرأة فرعون»، و روی ابن حجر فی الإصابة عن عائشة قولها «ما رایت قط أحداً أفضل من فاطمة غیر أبیها».

أخرج الإمام أحمد فی المسند عن أنس بن مالک قال: لم یکن أحد أشبه رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله من الحسن بن علی و فاطمة، صلوات اللَّه علیهم أجمعین» و روی أبوداود فی سننه عن عائشة قالت: ما رایت أحداً أشبه سمتاً ودلّا و هدیاً برسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله فی قیامها وقعودها من فاطمة بنت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله قالت: و کانت إذا دخلت علی النبی صلی اللَّه علیه و آله قام إلیها فقبّلها و أجلسها فی مجلسه»، و فی روایة الحاکم فی المستدرک عن عائشة: ما رأیت أحداً أشبه کلاماً وحدیثاً من فاطمة برسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، و کانت إذا دخلت علیه رجب بها و قام إلیها، فأخذ بیدها فقبلها و أجلسها فی مجلسه». و فی روایة أخری (للحاکم أیضاً) زیادة «و کانت هی إذا دخل علیها رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله

[ صفحه 157]

قامت إلیه مستقبلة، و قبلت یده».
و روی البخاری و الترمذی عن عائشة أنها قالت «ما رأیت أحداً من الناس کان أشبه بالنبی صلی اللَّه علیه و آله کاملاً، و لا حدیثاً و لا جلسه من فاطمة، قالت: و کان النبی صلی اللَّه علیه و آله إذا رآها أقبلت رحب بها ثم قال إلیها فقبلها، ثم أخذ بیدها فجاء بها حتی یجلسها فی مکانه، و کانت إذا أتاها النبی صلی اللَّه علیه و آله رحبت به ثم قامت إلیه فقبلته».

أخرج الإمام مسلم فی صحیحه عن المسور بن مخرمة قال قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله «إنما فاطمة بضعة منی، یوذینی ما أذاها»، و فی روایة عن الإمام أحمد من حدیث المسور بن مخرمة فاطمة بضعة منی، فمن أغضبها فقد أغضبنی»، و روی الحاکم فی المستدرک عن المسور بن مخرمة أنه بعث إلیه حسن بن حسن یخطب ابنته فقال له: قل له فلیلقانی فی العتمة، قال: فلقیه فحمد اللَّه المسور و أثنی علیه ثم قال: أما بعد و أیم اللَّه ما من نسب و لا سبب و لا صهر أحب إلی من نسبکم و سببکم و صهرکم، ولکن رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله قال: «فاطمة بضعة منی یقبضنی ما یقبضها، و بیسطنی ما یبسطها، و إن الأنساب یوم القیامة تنقطع غیر نسبی و سببی و صهری، و عندک ابنتها، و لو زوجتک لقبضها ذلک، فانطلق عاذراً له»، و فی روایة للإمام أحمد «فاطمة بضعة منی، یقبضنی ما یقبضها، و یبسطنی ما یبسطها، و إن الأنساب تنقطع یوم القیامة، غیر نسبی و سببی و صهری».
و أخرج مسلم فی صحیحه أن رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله قال: «إنما فاطمة بضعة منی یریبنی ما رابها، و یأذینی ما أذاها، و روی الترمذی فی الجامع الصحیح «إنما فاطمة بضعة منی، یؤذینی ما أذاها، و ینصبنی ما أنصبها»، و عن مجاهد قال: خرج النبی صلی اللَّه علیه و آله و هو آخذ بید فاطمة، فقال: من عرف هذه فقد عرفها، و من لم یعرفها فهی فاطمة بنت محمد، و هی بضعة منی، و هی قلبی، و روحی التی بین جنبّی، فمن آذاها فقد آذانی، و من آذانی فقد آذی اللَّه تعالی»، هذا و لما أقسم «أبولبابة»

[ صفحه 158]

عندما ربط نفسه فی المسجد، ألا یحله أحد إلا رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و جاءت فاطمة لتحله فأبی، فقال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله إنما فاطمة مضغة منی، فحلته. یقول السهیلی فی الروض الأنف بعد ذلک، فصلی اللَّه علیه، و علی فاطمة، فهذا حدیث یدل علی أن من سبها فقد کفر، و أن من صلی علیها، فقد صلی علی أبیها، صلی اللَّه علیه و سلم.

أخرج الطبرانی فی الأوسط عن أبی‌هریره قال، قال علی: «یا رسول‌اللَّه، أینا أحب إلیک، أنا أم فاطمة، قال صلی اللَّه علیه و آله فاطمة أحب إلیّ منک، و أنت أعز علیّ منها»، و روی ابن عبد البر فی الاستیعاب سئلت عائشة، رضی اللَّه عنها، أی الناس کان أحب إلی رسول اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و سلم قالت: «فاطمة، قیل فمن الرجال، قالت: زوجها، إذ کان ما علمته، صوّاماً قوّاماً»، و روی الحاکم فی المستدرک، و صححه بسنده عن جمیع بن عمیر، قال: دخلت مع أمی علی عائشة، فسمعتها من وراء الحجاب، و هی تسألها عن علیّ، فقالت: «تسألینی عن رجل، واللَّه ما أعلم رجلاً کان أحب إلی رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و سلم من علیّ، و لا فی الأرض امرأة کانت أحب إلی رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و سلم من فاطمة» و روی الحاکم فی المستدرک عن عمر رضی اللَّه عنه أنه دخل علی فاطمة، رضی اللَّه عنها، فقال: «یا فاطمة و اللَّه ما رأیت أحداً أحب إلی رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و سلم منک، واللَّه ما کان أحد من الناس بعد أبیک صلی اللَّه علیه و آله وسلم أحب إلی منک».
و روی عن عائشة، رضی اللَّه عنها، قالت، قلت یا رسول‌اللَّه، مالک إذا قبلت فاطمة جعلت لسانک فی فیّها کأنک ترید أن تلعقها عسلاً، فقال صلی اللَّه علیه و آله: أنه لما أسری بی أدخلنی جبریل الجنة فناولنی تفاحة فأکلتها، فکلما اشتقت إلی تلک التفاحة قبلت فاطمة فأصبت من رائحتها رائحة تلک التفاحة»، و روی المحب الطبری فی «ذخائر العقبی فی مناقب ذوی القربی» عن أسامة بن زید عن علیّ قال قلت: یا رسول‌اللَّه، أی اهلک أحب إلیک، قال صلی اللَّه علیه و آله فاطمة بنت محمد»، و روی ابن عساکر عن علی عن النبی صلی اللَّه علیه و آله أنه قال: «أحب أهلی إلی فاطمه».

[ صفحه 159]

و روی الحاکم فی المستدرک بسنده عن أبی‌ثعلبة الخشنی قال: «کان رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله إذا رجع من سفر أو غزاة، أتی المسجد فصلی رکعتین، ثم ثنی بفاطمة، ثم یأتی أزواجة»، و عن ابن عمر بسنده أنه قال «إن النبی صلی اللَّه علیه و آله کان إذا سافر کان آخر الناس عهداً به فاطمة، و إذا قدم من سفر کان أول الناس به عهداً فاطمة، رضی اللَّه تعالی عنها، و روی المحب الطبری فی الذخائر عن ثوبان أنه قال «کان رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله إذا سافر، آخر عهده إتیان فاطمه، و أول من یدخل علیه إذا قدم، فاطمة، علیهاالسلام».
و روی الطبرانی و الهیثمی عن ابن عباس قال: «دخل رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله علی علی و فاطمه و هما یضحکان، فلما رأیا النبی سکتا، فقال لهما النبی صلی اللَّه علیه و آله مالکما، کنتما تضحکان فلما رأیتمانی سکتا، فبادرت فاطمة فقالت: بأبی أنت یا رسول‌اللَّه، قال هذا (مشیرة إلی علی) أنا أحب إلی رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله منک، فقلت: بل أنا أحب إلی رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله منک، فتبسم رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و قال یا بنیّه لک رقة الولد، و علیّ أعز علی منک».

روی الحاکم فی المستدرک، و السیوطی فی الجامع الصغیر عن علی بن أبی‌طالب عن رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله أنه قال: إذا کان یوم القیامة نادی مناد من وراء الحجب: «یا أهل الجمع غضوا أبصارکم عن فاطمة بنت محمد حتی تمر»، و فی روایة أخری للسیوطی عن أبی‌أیوب: إذا کان یوم القیامة نادی مناد من بُُْطُْنان العرش: «یا أهل الجمع، نکسوا رؤوسکم، و غضوا أبصارکم، حتی تمر فاطمة بنت محمد علی الصراط، فتمر مع سبعین ألف جاریة من الحور العین کمر البرق» (رواه أبوبکر فی الغیلانیات).
و روی الإمام أحمد فی الفضائل، و الحاکم فی المستدرک، و الطبرانی فی الکبیر و الأوسط، و الهیثمی فی مجمع الزوائد، و أبوبکر فی الغیلانیات (من طرق مختلفة) عن النبی صلی اللَّه علیه و آله أنه قال: إذا کان یوم القیامة قیل: «یا أهل الجمع غضوا أبصارکم

[ صفحه 160]

حتی تمر فاطمه بنت رسول‌اللَّه فتمر، و علیها ربْطتان خضر اوان»، و عن أبی‌أیوب الأنصاری (فی روایة) قال، قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله إذا کان یوم القیامة جمع اللَّه الأولین و الأخرین فی صعید واحد، ثم ینادی مناد من بُطنان العرش، إن الجلیل جل جلاله یقول: «نکسوا رؤوسکم، و غضوا أبصارکم، فإن هذه فاطمة بنت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله ترید أن تمر علی الصراط، فتمر و معها سبعون ألفاً من الحور العین» و روی الحاکم فی المستدرک بسنده عن أبی‌هریره قال قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله: «تبعث الأنبیاء یوم القیامة علی الدواب لیوافوا بالمؤمنین من قومهم المحشر، و یبعث صالح علی ناقته، و أبعث علی البراق، خطوها عند أقصی طرفها، و تبعث فاطمة أمامی»- قال هذا حدیث صحیح علی شرط مسلم.
وفی کنز العمال: یبعث اللَّه الأنبیاء یوم القیامة علی الدواب، و یبعث صالحاً علی ناقته کیما یوافی بالمؤمنین من أصحابه المحشر، و تبعث فاطمة و الحسن و الحسین علیهم‌السلام علی ناقتین من نوق الجنة، و علی بن أبی‌طالب علیه‌السلام علی ناقتی، و أنا علی القراق، و یبعث بلالاً علی ناقته فینادی بالآذان (الحدیث) قال أخرجه الطبرانی و أبوالشیخ و ابن عساکر عن أبی‌هریره- یعنی عن النبی صلی اللَّه علیه و آله

روی المحب الطبری فی ذخائر العقبی، أخرج الحافظ الدمشقی عن رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله أنه قال: یا فاطمة تدرین لم سمیت فاطمة، قال علی: یا رسول‌اللَّه، لم سمیت فاطمه، قال صلی اللَّه علیه و آله «إن اللَّه عزوجل قد فطمها و ذریتها عن النار یوم القیامة»، و قد رواه الإمام علی بن موسی الرضا فی مسنده: إن رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله قال: «إن اللَّه عزوجل فطم ابنتی فاطمة و ولدها و من أحبهم من النار، فلذلک سمت فاطمة»
و روی الحاکم فی المستدرک من حدیث معاویة بن هشام عن عبداللَّه ابن مسعود، قال، قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله إن فاطمه أحصنت فرجها فحرّمها اللَّه و ذریتها

[ صفحه 161]

علی النار» (رواه أیضاً عن ابن مسعود البزار و أبویعلی و الطبرانی فی الکبیر)، و روی الطبرانی فی الکبیر عن ابن مسعود عن النبی صلی اللَّه علیه و آله: «إن فاطمة حصنت فرجها، و إن اللَّه أدخلها بإحصان فرجها و ذریتها الجنة»،و روی الطبرانی و الهیثمی عن ابن عباس قال، قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله لفاطمة رضی اللَّه عنها، «إن اللَّه غیر معذبک و لا ولدک».

روی الإمام أحمد عن علی بن زیید عن أنس أن رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله کان یمر بباب فاطمة ستة أشهر، إذا خرج إلی صلاة الصبح و یقول: الصلاة الصلاة (إنما یرید اللَّه لیذهب عنکم أهل‌البیت و یطهرکم تطهیراً)، و فی روایة أخری، أن رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله کان یأتی بباب فاطمة ستة أشهر إذا خرج من صلاة الفجر، یقول: «یا أهل‌البیت، الصلاة الصلاة یا أهل‌البیت» (إنما یرید اللَّه لیذهب عنکم الرجس أهل‌البیت و یطهرکم تطهیراً).
و أخرح ابن مردویة و ابن جریر عن أبی‌الحمراء قال: «حفظت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله ثمانیة أشهر بالمدینة، لیس من مرة یخرج إلی صلاة الغداة، إلا أتی إلی باب علی رضی اللَّه عنه فوضع یده علی جنبی الباب ثم قال: الصلاة الصلاة، (إنما یرید اللَّه لیذهب عنکم الرجس أهل‌البیت و یطهرکم تطهیراً)، الصلاة رحمکم اللَّه، کل یوم خمس مرات»، و أخرج الطبرانی عن أبی‌الحمراء قال: رأیت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله یأتی باب علی و فاطمة ستة أشهر فیقول: (إنما یرید اللَّه لیذهب عنکم الرجس أهل‌البیت و یطهرکم تطهیرا)
و أخرج الترمذی عن علی بن زید عن أنس أن النبی صلی اللَّه علیه و آله کان یمر ببیت فاطمة، علیهاالسلام، ستة أشهر، کلما خرج إلی الصلاة فیقول: الصلاة أهل‌البیت (إنما یرید اللَّه لیذهب عنکم الرجس أهل‌البیت و یطهرکم تطهیرا)، و أخرج ابن مردویة عن أبی‌سعید الخدری قال: لما دخل علی رضی اللَّه عنه بفاطمة رضی اللَّه عنها جاء النبی صلی اللَّه علیه و آله أربعین صباحاً إلی بابها یقول: السلام علیکم أهل

[ صفحه 162]

البیت و رحمة اللَّه و برکاته، الصلاة رحمکم اللَّه (إنما یرید اللَّه لیذهب عنکم الرجس أهل‌البیت و یطهرکم تطهیراً، أنا حرب لمن حاربتم أنا سلم لمن سالمتم).

روی ابن سعد فی شرف النبوة، عن علی رضی اللَّه عنه قال، قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله «یا فاطمة، إن اللَّه عزوجل یغضب لضغبک، و یرضی لرضاک» و روی أبونعیم فی فضائل الصحابة و ابن عساکر و أبویعلی فی مسنده عن علی عن النبی صلی اللَّه علیه و آله و سلم أنه قال: «یا فاطمة، إن اللَّه لیغضب لغضبک، و یرضی لرضاک» و روی الدیلمی عن علی عن النبی صلی اللَّه علیه و آله «إن اللَّه عزوجل لیغضب لغضب فاطمة، و یرضی لرضاها»، و روی ابن أبی‌شیبة عن محمد بن علی عن النبی صلی اللَّه علیه و آله: «إنما فاطمة بضعة منی، فمن أغضبها فقد اغضبنی».

عن أسماء بنت عمیس قالت «قبّلت، أی ولدت، فاطمة بالحسن، فلم أر لها دماً فقلت یا رسول‌اللَّه: إنی لم أر لها دماً فی حیض و لا نفاس، فقال صلی اللَّه علیه و آله أما علمت أن ابنتی طاهرة مطهرة لا یری لها دم فی طمث و لا ولادة»، و روی النسائی و المحب الطبری عن ابن عباس قال، قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله «إن ابنتی فاطمة حوراء، إذ لم تحض و لم تطمث، و إنما سماها فاطمة لأن اللَّه عزوجل فطمها و محبیها عن النار» و فی روایة الخطیب: إبنتی فاطمة حوراء آدمیة لم تحض و لم تطمث، و إنما سماها اللَّه فاطمة، لأن اللَّه تعالی فطمها و محبیها من النار» و فی روایة الدیلمی عن أبی‌هریره: «إنما سمیت فاطمة لأن اللَّه فطمها و محبیها من النار»، و قال الإمام أبوجعفر محمد الباقر، رضی اللَّه عنه، لما ولدت فاطمة علیهاالسلام، أوحی اللَّه إلی ملک فانطلق اللَّه به لسان محمد صلی اللَّه علیه و آله فسماها فاطمة، ثم قال صلی اللَّه علیه و آله «إن اللَّه تعالی فطمک عن الطمث».

[ صفحه 163]

و قد قال أبوها العظیم صلی اللَّه علیه و آله: «خلق اللَّه نور فاطمه قبل أن یخلق الأرض و السماء، فقال بعض الناس: یا نبی اللَّه، فلیست هی إنسیة، فقال صلی اللَّه علیه و آله فاطمة حوراء إنسیة»، و من علامات الحور العین أنها لا تطمث، فقد قال تعالی: (لم یطمثهن إنس قبلهم و لا جان)، و کذلک الزهراء فإنها کانت طاهرة من الحیض و النفاس، و قد أجمع المسلمون علی أنها لم تر حیضاً و لا نفاساً، و هذه میزة فریدة امتازت بها الزهراء، علیهاالسلام، علی بنات حواء.

عن أبی‌سعید الخدری رضی اللَّه عنه قال: سال علی فاطمة ذات یوم، هل عندک شی‌ء تغذینیه، قالت لا، و الذی أکرم أبی‌بالنبوة، ما أصبح عندی شی‌ء اغذیکه، و لا أکلنا بعد شیئاً، و لا کان لنا شی‌ء بعدک منذ یومین أوثرک به علی بطنی و علی ابنی هذین، قال یا فاطمة، ألا أعلمتنی حتی أبغیکم شیئاً، قالت: إنی أستحی من اللَّه إن أکلفک ما لا تقدر علیه، فخرج من عندها واثقاً باللَّه، حسن الظن به، فاستقرض دیناراً، فبینما الدینار فی یده أراد أن یبتاع لهم ما یصلح لهم، إذ عرض له المقداد فی یوم شدید الحر، قد لوحته الشمس من فوقه و آذته من تحته، فلما رآه أنکره، فقال یا مقداد، ما أزعجک من رحلک هذه الساعة، قال یا أباالحسن: خل سبیلی، و لا تسألنی عما ورائی، قال: یا ابن أخی، إنه لا یحل لک أن تکتمنی حالک، قال: أما إذا أبیت فواللَّه الذی أکرم محمداً بالنبوة ما أزعجنی من رحلی إلا الجهد، و لقد ترکت أهلی یبکون جوعاً، فلما سمعت بکاء العیال لم تحملنی الأرض، فخرجت مغموماً راکباً رأسی، فهذه حالتی و قصتی، فهملت عیناً علیّ بالبکاء حتی بلت دموعه لحیته، ثم قال: أحلف بالذی حلفت به، ما أزعجنی غیر الذی أزعجک، و لقد اقترضت دیناراً فهاک، و أوثرک به علی نفسی، فدفع له الدینار و رجع حتی دخل علی النبی صلی اللَّه علیه و آله فصلی الظهر و العصر و المغرب.
فلما قضی النبی صلی اللَّه علیه و آله صلاة المغرب مرّ بعلّی فی الصف الأول فغمزه برجله، فسار خلف النبی صلی اللَّه علیه و آله حتی لحقه عند باب المسجد، ثم قال صلی اللَّه علیه و آله یا أباالحسن: هل

[ صفحه 164]

عندک شی‌ء تعشینا به، فأطرق علی لا یحیر جواباً حیاء من النبی صلی اللَّه علیه و آله و قد عرف الحال التی خرج علیها، فقال له النبی صلی اللَّه علیه و آله إما أن تقول لا، فننصرف عنک، أو نعم فنجی‌ء معک، فقال له: حباً و تکریماً، إذهب بنا، و کأن اللَّه سبحانه و تعالی قد أوحی إلی نبیَّه صلی اللَّه علیه و آله أن تعشّ عندهم، فأخذ الرسول بیده فانطلقا حتی دخلا علی فاطمة، علیهاالسلام، فی مصلاها، و خلفها جفنة تفور دخاناً، فلما سمعت کلام النبی صلی اللَّه علیه و آله خرجت من المصلی فسلمت علیه، و کانت أعز الناس علیه، فرد علیهاالسلام، و مسح بیده علی رأسها، و قال: کیف أمسیت، عشینا غفراللَّه لک، و قد فعل، فأخذت الجفنة فوضعتها بین یدیه، فلما نظر علیّ ذلک و شم ریحه، رمی فاطمة ببصره رمیاً شمیماً، فقالت: ما أشح نظرک و أشده، سبحان اللَّه، هل أذنبت فیما بینی و بینک ما استوجب به استخطة، قال، وأی ذنب أعظم من ذنب أصبته الیوم، ألیس عهدی بک الیوم، و أنت تحلفین باللَّه مجتهده ما طعمت طعاماً یومین، فنظرت إلی السماء فقالت: إلهی یعلم ما فی سمائه، و یعلم ما فی أرضه، إنی لم أقل إلا حقاً، قال، فأنّی لک هذا الذی لم أر مثله، و لم أشم رائحته، و لم آکل أطیب منه، فوضع الرسول صلی اللَّه علیه و آله کفه المبارکة بین کتفی علی، ثم هزه، و قال: یا علیّ هذه ثواب الدینار، و هذا جزاء الدینار، هذا من عنداللَّه یرزق من یشاء بغیر حساب، ثم استعبر النبی صلی اللَّه علیه و آله باکیاً، و قال:الحمدللَّه الذی لم یخرجکما من الدنیا حتی یجزیک یا علی من المجری الذی فیه زکریا، و یجریک یا فاطمة فی المجری الذی فیه مریم، (کلما دخل علیها زکریا المحراب وجد عندها رزقاً، قال یا مریم أنی لک هذا).
و روی الزمخشری فی الکشاف عند قصه زکریا و مریم، علیهاالسلام، عن النبی صلی اللَّه علیه و آله أنه جاع فی زمن قحط، فأهدت له فاطمة رغیفین و بضعة لحم آثرته یها، فرجع بها إلیها، و قال: هلمی یا بنیة، و کشف عن الطبق، فإذا هو مملوء خبزاً و لحماً، فبهتت، و علمت أنها نزلت من اللَّه سبحانه و تعالی، فقال لها: أنّی لک هذا، قالت: هو من عنداللَّه، إن اللَّه یرزق من یشاء بغیر حساب، فقال: الحمدللَّه الذی جعلک شبیهة (مریم) سیدة نساء بنی اسرائیل، ثم جمع صلی اللَّه علیه و آله علی بن أبی

[ صفحه 165]

طالب و الحسن و الحسین و جمیع أهل بیته، رضی اللَّه عنهم، حتی شبعوا، و بقی الطعام کما هو، و أوسعت فاطمة جیرأنها.

لقد أکرم اللَّه سبحانه و تعالی الزهراء بان حفظ ذریة نبیّه صلی اللَّه علیه و آله فی ذریتها و أبقی عقبه فی عقبها، فهی وحدها، دون بناته و بنیه، أم السلالة الطاهرة و العترة الخیرة، و الصفوة المختارة من عباد اللَّه من أمته لأن النبی الذکور ماتوا جمیعاً و هم أطفال لم یشبوا عن الطوق، و لم یبلغوا الحلم بعد، و أما بناته صلی اللَّه علیه و آله فلم یترکن وراءهن أطفالاً، ما عدا السیدة زینب، رضی اللَّه عنها، التی لم تنجب سوی علی الذی مات صغیراً، «و أمامة» التی تزوجها الإمام علی بعد الزهراء، بوصیة منها، ولکنها لم تنجب له أولاداً و لم یبق من بناته الطاهرات إلا الزهراء البتول، و قد ولدت للإمام علی الحسن و الحسین (و محسن الذی مات صغیراً) و أم کلثوم و زینب الکبری الشهیرة بعقیلة بنی‌هاشم، رضی اللَّه عنهم أجمعین، و لم یکن الرسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله عقب إلا من فاطمة الزهراء، و أعظم بها مفخرة، و هکذا کان من ذریة الزهراء، من أبناء الحسن و الحسین جمیع السادة الأشراف، ذریة رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله.
و روی الطبرانی و الخطیب عن ابن عباس قال، قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، له یبعث اللَّه نبیّاً قط، إلا جعل ذریته من صلبه غیری، فان اللَّه جعل ذریتی من ضلب علی، رضی اللَّه عنه»، و روی الإمام أحمد و الطبرانی و أبویعلی و المحب الطبری إن عمر بن الخطاب، رضی اللَّه عنه، خطب إلی علی بن أبی‌طالب أم کلثوم فاعتل علیه بصغرها، فقال إنی لم أرد الباه، و لکنی سمعت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله یقول: کل سبب و نسب منقطع یوم القیامة ما خلا سببی و نسبی، و کل ولد أب فإن عصبتهم لأبیهم، ما خلا ولد فاطمة، فإنی أنا أبوهم و عصبتهم»و أخرج الطبرانی عن عمر بن الخطاب عن النبی صلی اللَّه علیه و آله و سلم: «کل بنی أنثی فإن عصبتهم لأبیهم، ما خلا ولد فاطمة، فإنی أنا عصبتهم، و أنا أبوهم»، و عن فاطمة علیهاالسلام عن النبی صلی اللَّه علیه و آله لکل بنی أنثی عصبة ینتمون إلیه، إلا ولد فاطمة، فأنا ولیهم، و أنا عصبتهم»،

[ صفحه 166]

و روی الطبرانی و أبونعیم فی فضائل الصحابة عن فاطمة عن النبی صلی اللَّه علیه و آله: «واللَّه ما من نبی إلا و ولد الأنبیاء غیری، و إن ابنیک سیدا شباب أهل الجنة، إلا ابنی الخالة یحیی و عیسی».
و عن ابن عباس رضی اللَّه عنه قال، قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله «خلق الناس من أشجار شتی، و خلقت أنا و علی بن أبی‌طالب من شجرة واحدة، فما قولکم من شجرة أنا أصلها، و فاطمة فرعها، و علی لقاحها، و الحسن و الحسین ثمرتها، و شیعتنا أوراقها، فمن تعلق بغص من أغصانها ساقه إلی الجنة، و من ترکها هوی إلی النار»، و فی روایة «أنا شجرة، و فاطمة فرعها، و علی لقاحها، و الحسن و الحسین ثمرتها، و شیعتنا ورقها، فالشجرة أصلها فی جنة عدن، و الأصل و الفرع و اللقاح و الثمر الورق فی الجنة».
و هکذا کان نسل علی و فاطمة نسلاً مبارکاً للنبی صلی اللَّه علیه و آله ثم إن النبی صلی اللَّه علیه و آله إنما کان یدعو الحسن و الحسین ابنیه، فیقول صلی اللَّه علیه و آله فی الحسن «إن ابنی هذا سید»، و أخرج الترمذی عن أنس بن مالک أن النبی صلی اللَّه علیه و آله کان یقول لفاطمة: «ادعی ابنی فیشمهما و یضمهما إلیه»، أضف إلی ذلک أنه لما نزلت آیة المباهلة (آل عمران 61) دعا النبی صلی اللَّه علیه و آله علیاً و فاطمة و الحسن و الحسین وخرج للمباهلة، و أخرج الحاکم عن جابر قال، قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله «لکل بنی أم عصبة، إلا ابنی فاطمة، فأنا ولیّهم و عصبتهم».

روی ابن عبد البر فی الاستیعاب عن النبی صلی اللَّه علیه و آله أنه قال: لفاطمة: یا بنیة ألا ترضین أنک سیدة نساء العالمین، قالت: یا أبت فأین مریم،قال: تلک سیدة نساء عالمها فإذا احتج البعض بقوله تعالی فی آل عمران (قالت الملائکة یا مریم إن اللَّه اصطفاک و طهرک و اصطفاک علی نساء العالمین) قلنا علی نساء عالم زمانها، و ذلک کقوله تعالی لموسی (إنی اصطفیتک علی الناس) و کقوله تعالی عن نبی اسرائیل (و لقد اخترناهم علی علم علی العالمین) و قال تعالی (یا بنی اسرائیل

[ صفحه 167]

اذکروا نعمتی التی أنعمت علیکم و أنی فضلتکم علی العالمین) و معلوم، کما یقول ابن کثیر فی البدایة و النهایة، أن إبراهیم علیه‌السلام أفضل من موسی، وأن محمداً صلی اللَّه علیه و آله أفضل منهما، و کذلک هذه الأمة أفضل من سائر الأمم قبلها، و أکثر عدداً و أفضل علماً و أزکی عملاً من بنی‌اسرائیل و غیرهم.
و روی الإمام أحمد فی المسند عن حذیفة بن الیمان قال: دخلت علی أمی یوماً فسألتنی: هل رأیت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، فقلت لها منذ کذا و کذا، لم أره، فنالت منی و نهرتنی، فلما رأیتها غضبی فلت لها: دعینی فإنی ذاهب إلیه، وسأصلی معه المغرب، ثم لا أدعه حتی یستغفر لی، قال حذیفة فأتیت النبی صلی اللَّه علیه و آله فصلیت معه المغرب و العشاء ثم انصرف النبی صلی اللَّه علیه و آله من صلاته فتبعته، و بینما نحن فی طریقنا عرض للنبی صلی اللَّه علیه و آله عارض فناجاه، ثم ذهب فتبعته أیضاً فسمع مشیتی خلفه، فالتفت إلی و قال من هذا، قلت حذیفة بن الیمان یا رسول‌اللَّه، فقال لی مالک، فحدثته بحدیث أمی، فقال لی: غفر اللَّه لک و لأمک، ثم قال لی: أما رأیت العارض الذی عرض لی، فقلت له نعم یا رسول‌اللَّه، فقال: ذلک ملک من الملائکة لم یهبط إلی الأرض قط قبل هذه اللیلة، و قد استأذن ربی فی أن یسلم علی و یبشرنی أن الحسن و الحسین سیدا شباب أهل الجنة، و أن فاطمة الزهراء سیدة نساء العالمین».
و روی الصادق فی الأمالی بسنده عن النبی صلی اللَّه علیه و آله أنه قال فی فاطمة «و إنها لسیدة نساء العالمین»، فقیل یا رسول‌اللَّه: أهی سیدة نساء عالمها؟، فقال تلک مریم ابنة عمران، فأما ابنتی فاطمة فهی سیدة نساء العالمین من الأولین و الآخرین»، و عن عائشة رضی اللَّه عنها إن النبی صلی اللَّه علیه و آله قال، و هو فی مرضه الذی توفی فیه، یا فاطمة، ألا ترضین أن تکونی سیدة نساء العالمین، و سیدة نساء هذا الأمة، و سیدة نساء المؤمنین» و فی روایة الحاکم فی المستدرک: «یا فاطمة ألا ترضین أن تکونی سیدة نساء العالمین، و سیدة نساء هذه الأمة» و عن عمران بن حصین أن الرسول صلی اللَّه علیه و آله قال لفاطمة: «أما ترضین أن تکونی سیدة نساء العالمین، قالت: فأین مریم ابنة عمران، قال لها: أی بنیة، تلک سیدة نساء عالمها، و أنت سیدة نساء

[ صفحه 168]

العالمین»، و أخرج الطبرانی بإسناد علی شرط الشیخین عن عائشة رضی اللَّه عنها قالت: «ما رأیت أحداً قط أفضل من فاطمة غیر أبیها».
وهکذا ذهب کثیر من العلماء المحققین، و منهم التقی السبکی و الجلال السیوطی و البدر الزرکشی و التقی المقریزی و البلقینی والسهیلی، أن فاطمة بنت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله أفضل نساء الدنیا، حتی مریم ابنة عمران، و عبارة السبکی حین سئل عن ذلک، فقال: الذی نختاره أن فاطمة بنت محمد صلی اللَّه علیه و آله أفضل، و سئل عن ذلک ابن أبی‌داود، فقال: إن رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله قال: «فاطمة بضعة منی، و لا أعدل ببضعة رسول‌اللَّه أحد» و یقول السهیلی: و هذا استقراء حسن، و یشهد لصحة هذا الإستقراء أن أبالبابة، حین ربط نفسه فی المسجد، و حلف أن لا یحله إلا رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله فجاءت فاطمة لتحله فأبی من أجل قسمه، فقال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله: إنما فاطمة مضغة منی، فحلته.
هذا و قد ذهب الألوسی فی تفسیره (روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی) إلی أن فاطمة البتول أفضل النباء المتقدمات و المتأخرات من حیث أنها بضعة رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، و هذا یدل علی أفضلیتها علی عائشة، رغم من احتج بفضل عائشة بحدیث «خذوا ثلثی دینکم عن الحمیراء» و حدیث «فضل عائشة علی النساء کفضل الثرید علی الطعام»، و القول بأن عائشة یوم القیامة فی الجنة مع زوجها رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، و فاطمة مع زوجها علی ابن أبی‌طالب، و فرق عظیم بین مقام النبی صلی اللَّه علیه و آله و مقام علیّ، و کل ذلک لا یدل علی فضل عائشة علی الزهراء لأسباب کثیرة، مهها (أولاً) أن قصاری ما فی الحدیث الأول، علی تقدیر ثبوته، إنما یدل علی أن السیدة عائشة کانت عالمة، و هذا لا یدل علی نفی العلم المماثل لعلمها عند الزهراء، بضعة رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، و لعلمه صلی اللَّه علیه و آله أن الزهراء لا تبقی بعده طویلاً، أی زمناً معتداً به یمکن أخذ الدین عنها فیه، و لهم لم یقل فیها ما قاله فی عائشة، و لو علم لربما قال «خذوا کل دینکم عن الزهراء» و عدم هذا القول علی من دل العقل و النقل عن علمه، لا یدل علی مفضولیته، و إلا لکانت عائشة أفضل من أبیها الصدیق رضی اللَّه عنه لأنه لم یرو عنه فی الدین إلا قلیل، لقلة لبثه بعد رسول

[ صفحه 169]

اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، و منها (ثانیاً) قول النبی صلی اللَّه علیه و آله: «إنی ترکت فیکم الثقلین، کتاب اللَّه و عترتی، لا یفترقان حتی یردا علی الحوض»،یقوم مقام ذلک الخبر و زیادة، کما لا یخفی، کیف لا، و فاطمة (رضی اللَّه عنها)سیدة تلک العترة.
و منها (ثالثاً) أن حدیث «فضل عائشة علی النساء کفضل الثرید علی الطعام» معارض لقوله صلی اللَّه علیه و آله «فضلت خدیجة علی نساء أمتی، کما فضلت مریم علی نساء العالمین»، بل إن هذا الحدیث الأخیر أظهر فی الأفضلیة، و أکمل فی المدح عند من انجاب عن عین بصیرته عین التعصب و التعسف، لأن ذلک الخبر، و إن کان ظاهرًا من الأفضلیة، ولکنه قیل، و لو علی بعد، إن «أل» فی النساء، فیه للعهد، والمراد بها الأزواج الطاهرات الموجودات حین الإخبار، و لم یقل مثل ذلک فی هذا الحدیث (حدیث فضل خدیجة)، و منها (رابعاً) أن القول بأن عائشة ستکون فی الجنة مع زوجها رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و أن فاطمة ستکون مع زوجها الإمام علی، و فرق کبیر بین مقام النبی صلی اللَّه علیه و آله و علی، قیاس مع الفرق یستدعی أن تکون سائر زوجات النبی صلی اللَّه علیه و آله أفضل من سائر الأنبیاء و المرسلین، علیهم الصلاة والسلام، لأن مقامهم بلا ریب، لیس کمقام صاحب المقام المحمود سیدناو مولانا محمد رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله فلو کانت الشرکة فی المنزل مستدعیة للأفضلیة لزم ذلک قطعاً، و هذا ما لم یقل به أحد.
و منها (خامساً) الأحادیث الشریفة المذکورة هنا فی أول هذا البند من فضائل الزهراء (رقم 13) و أنها سیدة نساء العالمین، و هی أحادیث تقول بلسان عربی مبین لمن لا یرید أن یتجاهل فضل الزهراء، أن فاطمة سیدة نساء العالمین، و هناک حدیث متفق علیه، عن عائشة نفسها، أن النبی صلی اللَّه علیه و آله قال لفاطمة: «ألا ترضین أن تکونی سیدة نساء أهل الجنة أو نساء المومنین» (رواه البخاری و مسلم و أحمد و ابن سعد) و لم یأت لمریم ذکر، و هکذا فضلت فاطمة لأنها بضعة رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، و لا یمکن أن یعدل مسلم ببضعة رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله أحداً، و منها (سادساً) أنه لما أقسم أبولبانة عندما ربط نفسه فی مسجد ألا یحله أحد إلا رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، و جاءت فاطمة لتحله فأبی، فقال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله: «إنما فاطمة بضعة منی» فحلته. و منها (سابعاً) قال

[ صفحه 170]

المحب الطبری فی الریاض النضرة: روی أبوسعید فی شرف النبوة أن رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله قال لعلی: «أوتیت ثلاثاً لم یؤتهن أحد، و لا أنا، أوتیت صهراً مثلی، و لم أوت أنا مثلی، و أوتیت زوجة صدیقة مثل ابنتی، و لم أوت مثلها زوجة، و أوتیت الحسن و الحسین من صلبک، و لم أوت من صلبی مثلهما، و لکنکم منی، و أنا منکم».
و یذهب الألوسی إلی أن أفضل النساء فاطمة ثم خدیجة ثم عائشة، بل إنه لا یری بأساً فی قول من یقول: إن سائر بنات النبی صلی اللَّه علیه و آله أفضل من عائشة، و أما فضل فاطمة علی أخواتها فلأنها ولدت الحسن سید هذه الأمه الذی قال فیه النبی صلی اللَّه علیه و آله: «إن ابنی هذا سید»، ثم إنه خلیفه، کما أن زوجها الإمام علی خلیفه، و منها قوله صلی اللَّه علیه و آله لفاطمة: «هی خیر بناتی، إنها أصیبت بی»، و أن تسود نساء العالمین کذلک، و منها أن المهدی المبشر به آخر الزمان من ذریتها، فهی مخصوصة بهذا کله.
و انطلاقاً من کل هذا، فالرأی عندی أن سیدة نساء العالمین و أفضلهن إنما هی فاطمة الزهراء و فهی سیدة النساء بنص حدیث أبیها صلی اللَّه علیه و آله، و هی سیدة نساء العالمین، و سیدة نساء المؤمنین، و سیدة نساء هذه الأمة، و سیدة نساء أهل الجنة، کل ذلک بأحادیث صحیحة متفق علیها من سیدنا و مولانا رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، و هی أم سیدی شباب أهل الجنة، و ریحانتی النبی صلی اللَّه علیه و آله الحسن و الحسین، و هی زوج الإمام علی، ربیب النبی صلی اللَّه علیه و آله و ابن عمه، ثم هی التی حفظ اللَّه بها ذریة النبی صلی اللَّه علیه و آله فهی أم السادة الأشراف جمیعاً.
و أما أفضل السیدة خدیجة علی السیدة عائشة، رضی اللَّه عنهما، فقد ذهب «ابن العماد» إلی أن خدیجة أفضل من عائشة، لقول النبی صلی اللَّه علیه و آله لعائشة، حین قالت له: قد رزقک اللَّه خیراً منها»، فقال لها صلی اللَّه علیه و آله: لا واللَّه ما رزقنی اللَّه خیراً منها، آمنت بی حین کذبنی الناس، و أعطتنی مالها حین حرمنی الناس» وروی البخاری فی صحیحه عن عائشة رضی اللَّه عنها أنها قالت: استأذنت هالة بنت خویلد،

[ صفحه 171]

أخت خدیجة، علی رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله فعرف استئذان خدیجة، فارتاع لذلک، فقال: «اللهم هاله، قالت: فغرت فقلت: ما تذکر من عجوز من عجائز قریش، حمراء الشدقین، هلکت فی الدهر، قد أبدلک اللَّه خیراً منها، و تذهب بعض الروایات إلی أن الرسول صلی اللَّه علیه و آله رد علیها بقوله الشریف «واللَّه ما أبدلنی اللَّه خیراً منها، آمنت بی حین کفر الناس، و صدقتنی إذ کذبنی الناس،و رزقنی منها اللَّه الولد دون غیرها من النساء»، و أید هذا بأن عائشة أقرأها النبی السلام من جبریل، و أقرأ خدیجة السلام من اللَّه عن طریق جبریل، روی الإمام أحمد و البخاری و ابن سعد و النسائی عن عائشة أن النبی صلی اللَّه علیه و آله قال لها: «هذا جبریل و هو یقرأ علیک السلام، فقالت و علیه‌السلام و رحمه‌اللَّه و برکاته، تری ما لا نری»، و روی البحاری و مسلم و الحاکم و أحمد (و اللفظ لأحمد) عن أبی‌زرعة قال سمعت أباهریرة یقول: أتی جبریل علیه‌السلام إلی النبی صلی اللَّه علیه و آله فقال: یا رسول‌اللَّه، هذه خدیجة قد أتتک فاقرا علیها السلام من ربها عزوجل، و بشرها ببیت فی الجنة من قصب، لا صخب فیه و لا نصب»، [9] ، و فی روایه: أتی جبریل رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله فقال: اقرأ خدیجة السلام من ربها، فقال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله یا خدیجة: هذا جبریل یقرئک السلام من ربک، فقالت خدیجة: اللَّه السلام و منه السلام و رحمةاللَّه و برکاته»، قال ابن حجر فی فتح الباری، قال العلماء: فی هذه القصة دلیل علی و وفور فقهها لأنها لم تقل: علیه‌السلام، کما وقع لبعض الصحابة حیث کانوا یقولوا فی التشهد: السلام علی اللَّه، فنهاهم النبی صلی اللَّه علیه و آله وقال: إن اللَّه هو السلام، فقولوا: التحیات للَّه، فعرفت خدیجة لصحة فهمها أن اللَّه لا یرد علیه‌السلام، کما یرد علی المخلوقین».
ثم هناک الأحادیث الشریفة التی تبین فضائل خدیجة، و منها الحدیث الذی

[ صفحه 172]

رواه البخاری و مسلم و النسائی والترمذی و أحمد (و اللفظ لأحمد) عن هشام بن عروة عن أبیه عن عبداللَّه بن جعفر، حدثه أنه سمع علیاً یقول: سمعت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله یقول: «خیر نسائها مریم بنت عمران، و خیر نسائها خدیجة»، و فی روایة «خیر نسائها خدیجة، و خیر نسائها خدیجة»، و فی روایة «خیر نسائها خدیجة، و خیر نسائها مریم، علیهاالسلام»، و أخرج الحاکم و الإمام أحمد عن أنس بن مالک أن النبی صلی اللَّه علیه و آله قال: «حسبک من نساء العالمین: مریم بنت عمران، و خدیجة بنت خویلد، و فاطمة بنت محمد، و آسیة امرأة فرعون»، و فی روایة ثالثة «خیر نساء العالمین أربع، مریم بنت عمران، و آسیة بنت مزاحم، و خدیجة بنت خویل، و فاطمة بنت محمد»، و أخرج الإمام أحمد و أبویعلی و الطبرانی و الحاکم و ابن عبد البر عن ابن عباس قال: خط رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله فی الأرض أربعة خطوط، قال ما تدرون ما هذا، فقالوا: اللَّه و رسوله اعلم، فقال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله أفضل نساء أهل الجنة، خدیجة بنت خویلد، و فاطمة بنت محمد، و آسیة بنت مزاحم امرأة فرعون، و مریم ابنة عمران».

لم تکن حیاة الزهراء هنیة بعد انتقال أبیها رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله إلی الرفیق الأعلی، ذلک أنها فجعت بوفاة أبیها صلی اللَّه علیه و آله، وفوجئت بمنع الصدیق رضی اللَّه عنه إیاها حقها فی فدک، فتأثرت لذلک أشد الأثر و أعظمه فغدت شاکیة لاتری إلا و هی معصوبة الرأس، و طبقاً لنبوءة النبی صلی اللَّه علیه و آله الصادقة، فسرعان ما لحقت به، فکانت أسرع أهله لحوقاً به، و قد اختلف العلماء فی مدة بقائها بعد أبیها صلی اللَّه علیه و آله، فقیل أربعون یوماً، و قیل خمسة و أربعون، و ربما کان ذلک اشتباهاً بمدة مرضها، و روی الحاکم بسنده عن عائشة أنها شهران، و روی ابن عبد البر فی الإستیعاب أنها سبعون یوماً، و ذهب أبوالفرج الأصفهانی إلی أنها ثلاثة أشهر، لکن المشهور أن الزهراء علیهاالسلام، ماتت بعد النبی صلی اللَّه علیه و آله بسنة أشهر، و طبقاً لروایة الإمام الباقر و عروة بن الزبیر، و أن وفاتها کانت لیلة الثلاثاء لثلات خلون من شهر رمضان سنة إحدی عشرة للهجرة (20 نوفمبر 632 م) و بولدیها الحسن و الحسین سیدی شباب أهل الجنة، حفظت العترة المحمدیة.

[ صفحه 173]

و روی عن الإمام الإمام جعفر الصادق رضی اللَّه عنه قال: لما قبض رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله ما ترک إلا الثقلین، کتاب اللَّه عزوجل، و عترته أهل بیته، و کان قد أسر إلی فاطمة رضی اللَّه عنها، أنها لاحقه به، و أنها أول أهل بیته لحوقاً به، فقالت رضی اللَّه عنها «بینما أنا نائمة بعد وفاة أبی بأیام، إذ رأیت کان أبی رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله قد أشرف علیّ، فلما رأیته لم أملک نفسی أن نادیت: یا أبتاه، إنقطع عنا خبر السماء، فبینما أنا کذلک إذ أتتنی الملائکة صفوفاً یقدمها ملکان حتی أخذا بی فصعدا بی إلی السماء فرفعت رأسی، فإذا أنا بقصور مشیدة و بساتین و أنهار، تطرد قصراً بعد قصر، و بستاناً بعد بستان، و إذا قد طلع علیّ من تلک القصور جوار کأنهن الدمی مستبشرات یضحکن إلی و یقلن: مرحباً بمن خلقت لها الجنة، و خلقنا نحن من أجل أبیها، و لم تزل الملائکة تصعد بی حتی أدخلونی إلی دار فیها قصور، و فی کل قصر بیوت فیها مالا عین رأت و لا أذن سمعت و لا خطر علی قلت بشر، و فیها من السندس و الاستبرق، و علی الأسرة الکثیر منها، و علیها الألحفة من الحریر و الدیباج بألوان شتی، و من أوانی الذهب و الفضة ما یأخذ بالأبصار و علیها ألوان الطعام، و فی تلک الجنان نهر أشد بیاضاً من اللبن، و أحلی مذاقاً من العسل، و أطیب رائحة من المسک، فقلت لمن هذه الدار، و ما هذه الأنهار، فقالوا هذا الدار هی الفردوس الأعلی الذی لیس بعده جنه، و هی دار ابیک و من معه من النبیین صلوات اللَّه علیهم اجمعین، ومن احب اللَّه عزوجل من الشهداء و الصدیقین، و هذا هو نهر الکوثر الذی وعد اللَّه تبارک و تعالی أباک صلی اللَّه علیه و آله أن یعطیه إیاه، قلت: فاین أبی، قالوا: الساعة یدخل علیک، فبینما أنا کذلک إذ برزت لی قصور أشد بیاضا من تلک القصور، و فرش هی أحسن من تلک الفرش، و إذا أنا بفرش مرتفعة علی أسرة، و إذا أبی‌جالس علی تلک الفرش و معه جماعة، فأخذنی و ضمنی و قبل ما یدل عینی، و قال: مرحباً بابنتی، و اقعدنی فی حجرة، ثم قال: یا حبیبتی، أما ترین ما أعد اللَّه لک و ما تقدمین علیه، و أرانی قصوراً مشرفات فیها ألوان الطرائف و الحلی و الحلل، و قال: هذا مسکنک و مسکن زوجک وولدیک و من أحبک و أحبهم، فطیبی نفساً، فإنک قادمة، علیّ بعد أیام، قالت: فطار قلبی، واشتد شوقی، فانتهبت مرعوبة».

[ صفحه 174]

و أخرج ابن سعد فی الطبقات و الهیثمی فی مجمع الزوائد و الإمام أحمد فی المسند و الفضائل عن عبداللَّه بن أبی‌رافع عن أبیه عن أمه سلمی قالت: إشتکت فاطمة بنت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله فمرضتها فأصبحت یوماً کأمثل ما کانت،فخرج علی بن أبی‌طالب، فقالت یا أمتاه، أسکبی لی ماء غسلاً، فسکبت لها فقامت فاغتسلت کأحسن ما کانت تغتسل، ثم قالت هاتی ثیابی الجدد فأعطیتها فبلستها ثم جاءت إلی البیت الذی کانت فیه فقالت: قدمی الفراش إلی وسط البیت، فقدمته فاضطجعت و استقبلت القبلة فقالت یا أمتاه: إنی مقبوضة الآن، و إنی قد اغتسلت فلا یکشفنی أحد و قبضت، فجاء علی بن أبی‌طالب فأخبرته فقال: «واللَّه لا یکشفها أحد، ثم حملها بغسلها ذلک فدفنها» و فی روایة الإمام أحمد بن حنبل فی المسند عن أم سلمی قالت: اشتکت فاطمة سلام اللَّه علیها شکواها التی قبضت فیه فکنت أمرضها، فأصبحت یوماً کأمثل ما رأیتها فی شکواها تلک، قالت: و خرج علی علیه‌السلام، لبعض حاجته، فقالت: یا أمة أسکبی لی غسلاً، فسکبت لها غسلاً فاغتسلت کأحسن ما رأیتها تغتسل ثم قالت: یا أمة إعطنی ثیابی الجدد فأعطیتها فلبستها، ثم قالت: یا أمة قدمی لی فراشی وسط البیت، ففعلت، و اضطجعت و استقبلت القبلة، و جعلت یدها تحت خدها، ثم قالت: یا أمة إنی مقبوضة الآن، و قد تطهرت، فلا یکشفنی أحد، فقبضت مکانها، قالت: فجاء علی فأخبرته».
علی أن هناک من یثیر جدلاً حول هذا الحدیث، فیقول الدار قطنی بعد إخراجه: و کیف یکون صحیحاً، و الغسل إنما شرع لحدث الموت، فکیف یقع مثله، و لو قدرنا حقاً هذا عن فاطمة، أفکان یخفی علی علیّ علیه‌السلام، ثم إن أحمد و الشافعی یحتجان فی غسل الزوج زوجته أن علیاً غسل فاطمة علیهاالسلام، فلقد روی ابن سعد فی الطبقات عن محمد بن موسی أن علی بن أبی‌طالب غسل فاطمة، کما أن هناک روایة عن أسماء بنت عمیس قالت فیها: غسلت أنا و علی ابن أبی‌طالب بنت رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، و فی روایة أخری أن ذلک کان بوصیة من الزهراء نفسها أن تغسلها أسماء و علیَّ، فغسلاها.

[ صفحه 175]

و هناک روایة تذهب إلی أن أعرابیاً جاء من الشام، و ابن عباس کان فی المسجد الحرام یفتی الناس، فسأله عن أبناء رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و بناته، فأخبره أن أبناءه کانوا خمسة: القاسم و الطاهر و المطهر و الطیب، و هم من خدیجة، رضی اللَّه عنها، و إبراهیم من ماریة، و بناته کن أربعاً: زینب و رقیة و أم کلثوم و فاطمة، و کن أیضاً من خدیجة، و کلهم مات فی حیاتة صلوات اللَّه علیه، إلا فاطمة فإنها بقیت اربعین یوما بعده، و لما جاء اجل فاطمه لم تحم و لم تصدع، ولکن اخذت بید الحسن و الحسین فذهبت بهما قبر النبی صلی اللَّه علیه و آله فأجلستهما عنده ثم وقفت، فصلت بین المنبر و القبر رکعتین، ثم ضمتهما إلی صدرها و التزمتهما، و قالت یا ولدی اجلسا عند أبیکما ساعة، و الإمام علی، علیه‌السلام، یصلی فی المسجد، ثم رجعت نحو المنزل، فحملت ما فضل من حنوط النبی صلی اللَّه علیه و آله فاغتسلت به و لبست فضل کفنه، ثم نادت یا أسماء، فقالت لها: لبیک یا بنت رسول‌اللَّه، فقالت تعاهدینی، فإنی أدخل هذا البیت فأضع جنبی ساعة فإذا مضت ساعة و لم أخرج فنادینی ثلاثاً، فإن أجبتک، و إلا فاعلمی أنی لحقت برسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، ثم قامت مقام الرسول‌صلی اللَّه علیه و آله فی بیتها، فصلت رکعتین، ثم جلّلت وجهه بطرف ردائها و قضت نحبها، و قیل بل ماتت فی سجدتها. فلما مضت ساعة أقبلت أسماء فنادت یا فاطمة الزهراء، یا أم الحسن و الحسین، یا بنت رسول‌اللَّه، یا سیدة النساء العالمین، فلم تجب فدخلت فإذا هی میتة، فقال الأعرابی: کیف علمت وقت وفاتها یا ابن عباس، قال: أعلمها أبوها، ثم شقت أسماء جیبها، و قالت کیف أجتری‌ء فأخبر ابنی رسول‌اللَّه بوفاتک، ثم خرجت، فتلقاها الحسن و الحسین فقالا:أین أمنا، فسکتت، فدخلا البیت فإذا هی ممتده، فحرکها الحسین، فإذا هی میتة، فقال: یا آخاه، آجرک اللَّه فی أمنا، و صاح أهل المدینة لما علموا بخبر وفاتها، و اجتمعت نساء بنی‌هاشم فی دارها فصرخن صرخة واحدة، کادت المدینة تتزعزع منها، و هن یقلن: یا سیدتاه، یا حبیبتاه، یا بنت رسول‌اللَّه، و أقبل الناس إلی علی و هو جالس، و الحسن و الحسین، رضی اللَّه عنهم أجمعین، بین یدیه یبکیان فبکی لبکائهما، و اجتمع الناس فجلسوا و هم یسترجعون و ینتظرون أن تخرج الجنازة فیصلوا علیها، فخرج أبوذر الغفاری و قال: انصرفوا فإن ابنة رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله قد أخر إخراجها هذه

[ صفحه 176]

العشیة فقام الناس و انصرفوا.
هذا و هناک مایشیر إلی أن الزهراء قد أوصت الإمام بثلاث: أولها: أن یتزوج بإمامة بنت أختها زینب من أبی‌العاص بن الربیع، و ذلک لأنها، کما قالت الزهراء: إنها بنت أختی و تحنو علی ولدی «أو» أنها فی حنوی و رؤمتی، و ثانیها: أن یتخذ لها نعشاً وصفته له، و عن ابن عباس: أن فاطمة أول من جعل لها النعش، عملته لها أسماء بنت عمیس، و کانت قد رأته بأرض الحبشة (و ذلک بأن دعت بسریر فأکبته لو جهه ثم دعت بجزائد فشدتها علی قوائمه، و جعلت علیه نعشاً ثم جلّلته ثوباً، فقالت فاطمة رضی اللَّه عنها، إصنعی لی مثله، أسترینی سترک اللَّه)، و ثالثها: «ألا یشهد أحد جنازتها ممن کانت غاضبة علیهم، و أن تدفن لیلا، و أن تحنط بفاضل حنوط رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و أن یغسلها فی قمیصه و لا یکشف عنها»، و هکذا و تنفیذاً لوصیة الزهراء دفنت لیلاً، وصلی علیها الإمام علی، و نزل فی قبرها، و لم یکن معه سوی بنوهاشم و الصفوة من أصحابه تنفیذاً لوصیتها، روی ابن سعد عن الإمام علی زین‌العابدین بن الإمام الحسین، قال: سألت ابن عباس، متی دفنتم فاطمة، فقال: دفناها بلیل بعد هدأة، قال، قالت: فمن صلی علیها، قال: علی، و عن الزهری و عروة بن الزبیر أن علیاً صلی علی فاطمة، و دفنها لیلاً.
و روی السمهودی فی وفاء الوفا عن جعفر الصادق عن أبیه أن علیا دفن فاطمة علیهاالسلام لیلاً فی منزلها الذی دخل فی المسجد، فقبرها عند باب المسجد، المواجه دار أسماء بنت حسین بن عبداللَّه (فی وقته) و هو الباب الذی کان فی شامی باب النساء فی المشرق، و هناک روایة أخری أن الزهراء دفنت فی البقیع، و سوّی علیّ حول قبرها قبوراً مزوره حتی لا یعرف أحد موضعه (و لست أدری لماذا، و من ثم فهو رأی غیر مقبول) و یستدلون علی ذلک بأن الإمام الحسن قال «أدفنونی فی المقبرة إلی جنب أمی»، علی أن هناک روایة تؤکد أن الزهراء دفنت فی بیتها الذی أدخله عمر بن عبدالعزیز فی المسجد، و أن عبد العزیز بن مروان کان یقول إنها دفنت فی بیتها، وصنع بها ما صنع برسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و أنها دفنت فی موضع

[ صفحه 177]

فراشها، و یحتج بأنها دفنت لیلاً، و لم یعرف بها کثیر من الناس (و هذا ما أحسن أنا شخصیاً به فی زیاراتی التی أشرف بالمثول فیها أمام سیدی و مولای وجدی رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و تکاد رجلای تقف هناک عند المکان الذی قیل لی أنه بیت الزهراء).
هذا و قد حزن الإمام علی أشد الحزن و أقساه علی زوجه الزهراء البتول، و تذکر قول الرسول‌صلی اللَّه علیه و آله له، فیما روی الإمام أحمد عن جابر بن عبداللَّه الأنصاری قال قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله لعلی بن أبی‌طالب «سلام علیک أبا الریحانتین من الدنیا، فعن قلیل یذهب رکناک، واللَّه خلیفتی علیک، فلما قبض النبی صلی اللَّه علیه و آله قال علی: هذا أحد الرکنین الذی قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله فلما ماتت فاطمة، قال هو الرکن الآخر، الذی قال رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله، و مضی إلی قبر النبی صلی اللَّه علیه و آله فقال «السلام علیک یا رسول‌اللَّه عنی و عن ابنتک و زائرتک، و المختار الها سرعة اللحاق بک، قلّ یا رسول‌اللَّه عن صفیتک صبری، و قلّ عنها تجلدی، إلا أن لی التأسی بسنتک، و فی فرقتک موضع تعز، و إنا للَّه و إنا إلیه راجعون، قد استرجعت الودیعة و أخذت الرهینة، فما أقبح الخضراء و الغبراء یا رسول‌اللَّه، أما حزنی فسرمد، و أما لیلی فمسهد، و لا یبرح ذلک من قلبی حتی یختار اللَّه لی دارک التی أنت بها مقیم، کمد مبرح، و همّ مهیج، سرعان ما فرق بیتنا یا رسول‌اللَّه، فبعین اللَّه تدفن ابنتک سراً، و یهتضم حقها قهراً، و یمنع ارثها جهراً، و لم یطل منک العهد، و لم یخلق منک الذکر، فإلی اللَّه المتکی، و فیک أجمل العزاء، و صلوات اللَّه علیک و علیها و رحمةاللَّه و برکاته!.
هذا و قد روی أن الإمام کان یزور قبر الزهراء کل یوم.
و آخر دعوانا أن الحمد للَّه رب العالمین و الصلاة و السلام علی المبعوث رحمة للعالمین سیدنا و مولانا وجدنا محمد رسول‌اللَّه و علی آله الطیبین الطاهرین

[1] یری ابن قیم الجوزیه فی کتابه «جلاء الأفهام فی الصلاة والسلام علی خیر الأنام «أن هناک أربعة أقوال فی آل النبی، الأول: هم الذین حرمت علیهم الصدقة و هم بنوهاشم خاصه (رأی أبوحنیفة و أبوالقاسم صاحب مالک) أو بنوهاشم و بنوالمطلب (رأی الشافعی و ابن حنبل) أو بنوهاشم و من فوقهم إلی غالب (رأی أشهب صاحب مالک)، و الثانی هم ذریة النبی و أزواجه اعتماداً علی حدیث «اللهم صل علی محمد و أزواجه و ذریته، و الثالث هم أتباع النبی صلی اللَّه علیه و آله إلی یوم القیامة، و الرابع هم الأتقیاء من أمته، و یری ابن القیم أن الرأی الأول هو الأصح ثم الثانی، أما الثالث و الرابع فضعیفان.
[2] یقول الإمام النوری: قوله صلی اللَّه علیه و آله: و أنا تارک فیکم ثقلین، فذکر کتاب اللَّه و أهل بیته، قال العلماء سیما ثقلین لعظمهما و کبیر شأنهما، و قیل لثقل العمل بهما، وانظر الروایات المختلفه للحدیث الشریف فی صحیح مسلم 15 / 181-179.
[3] روی الطاهر بن عبدالسلام أن الزمخشری قال: أن أهل‌بیت صلی اللَّه علیه و آله یساوونه فی سبعة أشیاء: فی السلام، فی قوله السلام علیک أیها النبی فی التشهد، و فی قوله تعالی: (سلام علی آل یاسین)، و فی ختم التشهد بالصلاة علیه و علیهم، و فی قوله تعالی: (لیذهب عنکم الرجس أهل‌البیت و یطهرکم تطهیرا)، و فی المحبة فی قوله تعالی: (فاتبعونی یحببکم اللَّه) و فی قوله تعالی: (قل لا أسألکم علیه أجراً إلا المودة فی القربی) و فی تحریم الصدقة، و التشریک فی الخمس، و فی قوله تعالی: (و للرسول و الذی القربی)، غیر أن روایة ابن حجر الهیثمی عن الفخر الرازی أنهم یساوونه صلی اللَّه علیه و آله فی خسمة أشیاء، فی الصلاة علیه و علیهم فی التشهد و فی السلام و فی الطهارة و فی تحریم الصدقة و فی المحبة.»
[4] لعل الفاروق یقصد حدیث غدیر خم، و فیه قال النبی صلی اللَّه علیه و آله لعلی: «من کنت مولاه فعلی مولاه اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه» فلقیه عمر فقال: «هنیئا لک یا ابن أبی‌طالب اصبحت و امسیت مولی کل مومن و مومنه».
[5] یری ابن مغنیه فی کتابه «أهل‌البیت» أن أباحنیفة أفتی بنصرة زید بن علی زید العابدین،و حمل الأموال إلیه، کما أفتی بالخروج مع إبراهیم بن عبداللَّه الحسن لحرب المنصور، فضرب بالسیاط و حبس و عذب، و أخیراً سقاه المنصور السم فمات، و یذهب إلی أن ضرب أبی‌حنیفة بسبب رفضه تولی منصب القضاء قول غیر مقبول، ذلک لأن طلبهم إیاه أن ضرب أبی‌حنیفة بسبب رفضه تولی منصب القضاء قول غیر مقبول،ذلک لأن طلبهم إیاه للقضاء یدل علی التعظیم، و ضربه بالسیاط یدل علی التحقیر، فکیف یمکن التوفیق بینهما، و ربما عرض الخلفاء علیه القضاء لیسکت و ینصرف عن حب آل البیت، فلما أبی نکلوا به، فالتنکیل إذن کان لغایة سیاسیة و هی صرفه عن حب آل البیت الذین کانوا یمثلون الحزب المعارض، و لیس من أجل امتناعه عن القضاء.
[6] روی الإمام أحمد فی المسند و الفضائل و الحاکم فی المستدرک و الهیثمی فی مجمع الزوائد و الطبرانی فی الثلاثة و أبویعلی و النسائی فی الخصائص عن أبی‌عبداللَّه الجدلی قال: دخلت علی أم سلمة فقالت لی: أیسب رسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله فیکم، فقلت سبحان اللَّه أو معاذ اللَّه، قالت سمعت رسول اللَّه صلی اللَّه علیه و آله یقول: «من سب علیاً فقد سبنی».
[7] قال القاضی عیاض فی تفسیر صدقات النبی صلی اللَّه علیه و آله المذکورة فی هذه الأحادیث أنها صارت إلیه بثلاثة حقوق، أحدها، ما وهب له صلی اللَّه علیه و آله و ذلک وصیة مخیریق الیهودی بعد إسلامه یوم أحد، و کانت سبعة حوائط فی بنی‌النضیر، و ما أعطاه الأنصار من أرضهم، و هو ما یبلغه الماء، و کان هذا ملکاً له صلی اللَّه علیه و آله، و الثانی: حقه من الفی‌ء فی أرض بنی‌النضیر حین إجلائهم، کانت له خاصة، لأنها لم یوجف علیها المسلمون بخیل و لا رکاب، و أما منقولات بنی‌النضیر فحملوا منها ما حملته الإبل غیر السلاح، کما صالحهم، ثم قسم صلی اللَّه علیه و آله الباقی علی المسلمین، و کان خالصاً له، و کذلک ثلث أرض وادی القری، أخذ فی الصلح حین صالح أهلها الیهود، و کذلک حصنان من حصون خیبر، و هما الوطیح و السلالم أخذها صلحاً، و الثالث: سهمه من خمس خیبر، و ما افتتح فیها عنوة، فکانت هذه کلها ملکاً لرسول‌اللَّه صلی اللَّه علیه و آله خاصة لاحق فیها لأحد غیره، لکنه صلی اللَّه علیه و آله کان لا یستأثر بها، بل ینفقها علی أهله، و المسلمین و للمصالح العامة، و کل هذه صدقات محرمات التملک بعده.
[8] و فی إحدی الروایات أن الذی شهد أم أیمن و رباح مولی النبی صلی اللَّه علیه و آله کما فی فتوح البلدان.
[9] یقول السهیلی: إنما بشرها ببیت فی الجنة من قصب، یعنی اللؤلؤ، لأنها حازت قصب السبق إلی الإیمان، و لا صخب فیه و لا نصب، لأنها لم ترفع صوتها علی النبی صلی اللَّه علیه و آله، و لم تتعبه فی الدهر، فلم تصخب علیه یوماً، و لا أذته أبداً.

جاهِدُوا بِأَمْوالِكُمْ وَ أَنْفُسِكُمْ في سَبيلِ اللَّهِ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ (التوبة/41).
قالَ الإمامُ علیّ ُبنُ موسَی الرِّضا – علـَیهِ السَّلامُ: رَحِمَ اللّهُ عَبْداً أحْيَا أمْرَنَا... َ يَتَعَلَّمُ عُلُومَنَا وَ يُعَلِّمُهَا النَّاسَ؛ فَإِنَّ النَّاسَ لَوْ عَلِمُوا مَحَاسِنَ كَلَامِنَا لَاتَّبَعُونَا... (بَــنـادِرُ البـِحـار – فی تلخیص بحـار الأنوار، للعلاّمة فیض الاسلام، ص 159؛ عُیونُ أخبارِ الرِّضا(ع)، الشـَّیخ الصَّدوق، الباب28، ج1/ ص307).
مؤسّس مُجتمَع "القائمیّة" الثـَّقافیّ بأصبَهانَ – إیرانَ: الشهید آیة الله "الشمس آباذی" – رَحِمَهُ اللهُ – کان أحداً من جَهابـِذة هذه المدینة، الذی قدِ اشتهَرَ بشَعَفِهِ بأهل بَیت النبیّ (صلواتُ اللهِ علـَیهـِم) و لاسیَّما بحضرة الإمام علیّ بن موسَی الرِّضا (علیه السّلام) و بـِساحة صاحِب الزّمان (عَجَّلَ اللهُ تعالی فرجَهُ الشَّریفَ)؛ و لهذا أسّس مع نظره و درایته، فی سَنـَةِ 1340 الهجریّة الشمسیّة (=1380 الهجریّة القمریّة)، مؤسَّسة ًو طریقة ًلم یـَنطـَفِئ مِصباحُها، بل تـُتـَّبَع بأقوَی و أحسَنِ مَوقِفٍ کلَّ یومٍ.
مرکز "القائمیّة" للتحرِّی الحاسوبیّ – بأصبَهانَ، إیرانَ – قد ابتدَأَ أنشِطتَهُ من سَنـَةِ 1385 الهجریّة الشمسیّة (=1427 الهجریّة القمریّة) تحتَ عنایة سماحة آیة الله الحاجّ السیّد حسن الإمامیّ – دامَ عِزّهُ – و مع مساعَدَةِ جمع ٍمن خِرّیجی الحوزات العلمیّة و طلاب الجوامع، باللیل و النهار، فی مجالاتٍ شتـَّی: دینیّة، ثقافیّة و علمیّة...
الأهداف: الدّفاع عن ساحة الشیعة و تبسیط ثـَقافة الثـَّقـَلـَین (کتاب الله و اهل البیت علیهـِمُ السَّلامُ) و معارفهما، تعزیز دوافع الشـَّباب و عموم الناس إلی التـَّحَرِّی الأدَقّ للمسائل الدّینیّة، تخلیف المطالب النـّافعة – مکانَ البَلاتیثِ المبتذلة أو الرّدیئة – فی المحامیل (=الهواتف المنقولة) و الحواسیب (=الأجهزة الکمبیوتریّة)، تمهید أرضیّةٍ واسعةٍ جامعةٍ ثـَقافیّةٍ علی أساس معارف القرآن و أهل البیت –علیهم السّلام – بباعث نشر المعارف، خدمات للمحققین و الطـّلاّب، توسعة ثقافة القراءة و إغناء أوقات فراغة هُواةِ برامِج العلوم الإسلامیّة، إنالة المنابع اللازمة لتسهیل رفع الإبهام و الشـّـُبُهات المنتشرة فی الجامعة، و...
- مِنها العَدالة الاجتماعیّة: التی یُمکِن نشرها و بثـّها بالأجهزة الحدیثة متصاعدة ً، علی أنـّه یُمکِن تسریعُ إبراز المَرافِق و التسهیلاتِ – فی آکناف البلد - و نشرِ الثـَّقافةِ الاسلامیّة و الإیرانیّة – فی أنحاء العالـَم - مِن جـِهةٍ اُخرَی.
- من الأنشطة الواسعة للمرکز:
الف) طبع و نشر عشراتِ عنوانِ کتبٍ، کتیبة، نشرة شهریّة، مع إقامة مسابقات القِراءة
ب) إنتاجُ مئات أجهزةٍ تحقیقیّة و مکتبیة، قابلة للتشغیل فی الحاسوب و المحمول
ج) إنتاج المَعارض ثـّـُلاثیّةِ الأبعاد، المنظر الشامل (= بانوراما)، الرّسوم المتحرّکة و... الأماکن الدینیّة، السیاحیّة و...
د) إبداع الموقع الانترنتی "القائمیّة" www.Ghaemiyeh.com و عدّة مَواقِعَ اُخـَرَ
ه) إنتاج المُنتـَجات العرضیّة، الخـَطابات و... للعرض فی القنوات القمریّة
و) الإطلاق و الدَّعم العلمیّ لنظام إجابة الأسئلة الشرعیّة، الاخلاقیّة و الاعتقادیّة (الهاتف: 00983112350524)
ز) ترسیم النظام التلقائیّ و الیدویّ للبلوتوث، ویب کشک، و الرّسائل القصیرة SMS
ح) التعاون الفخریّ مع عشراتِ مراکزَ طبیعیّة و اعتباریّة، منها بیوت الآیات العِظام، الحوزات العلمیّة، الجوامع، الأماکن الدینیّة کمسجد جَمکرانَ و...
ط) إقامة المؤتمَرات، و تنفیذ مشروع "ما قبلَ المدرسة" الخاصّ بالأطفال و الأحداث المُشارِکین فی الجلسة
ی) إقامة دورات تعلیمیّة عمومیّة و دورات تربیة المربّـِی (حضوراً و افتراضاً) طیلة السَّنـَة
المکتب الرّئیسیّ: إیران/أصبهان/ شارع"مسجد سیّد"/ ما بینَ شارع"پنج رَمَضان" ومُفترَق"وفائی"/بنایة"القائمیّة"
تاریخ التأسیس: 1385 الهجریّة الشمسیّة (=1427 الهجریة القمریّة)
رقم التسجیل: 2373
الهویّة الوطنیّة: 10860152026
الموقع: www.ghaemiyeh.com
البرید الالکترونی: Info@ghaemiyeh.com
المَتجَر الانترنتی: www.eslamshop.com
الهاتف: 25-2357023- (0098311)
الفاکس: 2357022 (0311)
مکتب طهرانَ 88318722 (021)
التـِّجاریّة و المَبیعات 09132000109
امور المستخدمین 2333045(0311)
ملاحَظة هامّة:
المیزانیّة الحالیّة لهذا المرکز، شـَعبیّة، تبرّعیّة، غیر حکومیّة، و غیر ربحیّة، اقتـُنِیَت باهتمام جمع من الخیّرین؛ لکنـَّها لا تـُوافِی الحجمَ المتزاید و المتـَّسِعَ للامور الدّینیّة و العلمیّة الحالیّة و مشاریع التوسعة الثـَّقافیّة؛ لهذا فقد ترجَّی هذا المرکزُ صاحِبَ هذا البیتِ (المُسمَّی بالقائمیّة) و مع ذلک، یرجو مِن جانب سماحة بقیّة الله الأعظم (عَجَّلَ اللهُ تعالی فرَجَهُ الشَّریفَ) أن یُوفـِّقَ الکلَّ توفیقاً متزائداً لِإعانتهم - فی حدّ التـّمکـّن لکلّ احدٍ منهم – إیّانا فی هذا الأمر العظیم؛ إن شاءَ اللهُ تعالی؛ و اللهُ ولیّ التوفیق.